‘Het begint met het buitensluiten op het schoolplein’

Vrijwilligerswerk in Bosnië inspireerde de historicus en jurist Antoine Buyse voor zijn promotieonderzoek mensenrechten in postconflictgebieden. In maart wordt hij geïnstalleerd als lid van de Jonge Akademie. Naast zijn onderzoek is hij actief bij de stichting Critical Mass die middelbare scholieren bewust maakt van hun rol in conflicten op het schoolplein.   

 “Het idee voor mijn proefschrift kreeg ik na een studiereis in Bosnië waar ik ook als vrijwilliger huizen heb helpen herbouwen. De situatie daar greep me aan. Het was voor mij de eerste keer dat ik in een gebied was waar kortgeleden oorlog was geweest. Je zag echt nog de verwoesting. Een wereld van verschil met toeristisch buurland Kroatië waar kogelgaten snel weer werden dichtgeplamuurd. In Bosnië zag je de kogelgaten nog in de huizen en was er sprake van stagnatie. Ik sprak mensen die wel terug waren gegaan maar zich nog niet veilig voelden, of die zeiden dat een deel van het dorp nooit was teruggekeerd. Zo heb ik het menselijk aspect van het onderwerp van mijn proefschrift voor een deel zelf gezien. Dat aspect komt niet zozeer terug in mijn onderzoek, maar was wel één van de drijfveren om daar dieper naar te kijken.”

Huizenteruggave in Bosnië

“Mijn promotieonderzoek ging over mensenrechten in postconflictgebieden, en concreet over huizenteruggave voor vluchtelingen. In een casestudy onderzocht ik hoe de mensen in Bosnië en Herzegovina na afloop van het conflict hun woning, vaak het belangrijkste bezit wat ze hadden, weer terug konden claimen en wat voor obstakels op de weg zaten. Dat bleken er veel te zijn. Eén was bijvoorbeeld dat de actieve tegenwerking van ambtenaren van lokale overheden als deze toevallig bij een andere etnische groep behoorden. Ze bestrijden elkaar niet meer met wapens maar met administratieve rompslomp. Toch hebben bijna alle mensen een uitspraak gekregen over hun recht op een huis en heeft het overgrote deel van de mensen die zijn teruggekeerd ook daadwerkelijk hun huis teruggekregen. Overigens zijn er heel veel mensen nooit teruggekeerd en ontstond de ironische situatie dat zij hun huis verkochten of verhuurden aan degene die hen in de oorlog hadden verjaagd.”

Vrijheid van meningsuiting

 “Ik ben nu ook bezig met mijn nieuwe onderzoek, in Bosnië en Kosovo, naar vrijheid van meningsuiting in post-conflictgebieden. Ik ga kijken naar de link tussen vrijheid van meningsuiting en conflictescalatie: wanneer zijn uitingen zo gevaarlijk dat het goed zou zijn dat een overheid ingrijpt? Concreet moet je dan denken aan media waarin opgeroepen wordt om een bepaalde groep aan te pakken. Zou het dan een goed idee zijn om dat medium te sluiten? Aan de ene kant kan zoiets goed zijn als je zeker weet dat het een conflict voorkomt, maar aan de andere kant is er een groot gevaar van censuur. Een overheid kan het gebruiken om de media te muilkorven onder het motto van veiligheid. Dat er geen duidelijk antwoord is op de vraag maakt het voor mij een spannend onderzoek.”

Een verhaal vertellen

“Mijn beslissing om van geschiedenis de overstap te maken naar rechten kwam vooral door een enthousiaste docent. Ik deed mee aan een programma waarmee ik naast mijn studie geschiedenis vakken bij Internationaal Recht kon volgen. Een van de docenten wist mij dusdanig te interesseren voor mensenrechten dat ik besloot me erin te verdiepen en in die richting te promoveren. Die docent was een enthousiaste en goede verteller. Dat is denk ik de overeenkomst tussen geschiedenis en recht: bij beiden draait om het overtuigend vertellen van een verhaal.”

“Ik geef studenten Internationaal Recht een vak over sociaal economische mensenrechten, dan gaat het over het recht op huisvesting, gezondheid, onderwijs. Ook interessant is het lesgeven aan niet-juristen. In de master Conflicstudies zitten bijvoorbeeld veel studenten van Sociale wetenschappen of Geschiedenis. Zij hebben vaak basisvragen over zaken die voor juristen vanzelfsprekend zijn, daardoor moet ik echt van buitenaf naar het recht kijken om het goed te kunnen uitleggen.”

Scholieren bewust maken

“ Met de stichting Critical Mass, waar ik voorzitter van ben, kijken we naar het andere eind van het spectrum van conflicten. We bezoeken middelbare scholen en tonen met een interactieve tentoonstelling hoe conflicten op de kleine schaal ontstaan, zoals ruzies op het schoolplein en sociaal buitensluiten. Het is interessant om scholieren bewust te maken van hun eigen rol in conflicten en hoe hun vooroordelen meespelen. Je kunt wel zeggen dat de eerste stapjes naar grote conflicten en mensenrechtenschendingen gelijk zijn aan de sociale processen op kleine schaal. Het begint met het buitensluiten van mensen op basis van enkele kenmerken, op een bepaalde manier over mensen praten, dat soort zaken. Het is natuurlijk niet zo dat ruzie op het schoolplein leidt tot genocide maar de beginstapjes van escalatie zijn enigszins vergelijkbaar.

Jonge Akademie

“Wat leuk is aan de Jonge Akademie is dat het interdisciplinair is. In tegenstelling tot de gewone KNAW die in vakgebieden is opgedeeld, zitten in de Jonge Akademie wetenschappers van allerlei disciplines die samen bijvoorbeeld conferenties opzetten die alle wetenschappen aangaan. Daarnaast proberen we het algemeen publiek en scholieren enthousiast maken voor de wetenschap. Van wat ik heb gehoord is het een inspirerende club mensen, dus ik ben erg benieuwd en heb veel zin in om er in maart mee te beginnen. Heb ik daar tijd voor? Daar maak ik tijd voor.”

Je kunt Antoine Buyse volgen op zijn blog

De Stichting Critical Mass is altijd op zoek naar vrijwilligers: