Coronakopstuk Van Els: ‘Tegen corona vaccineren doe je uit solidariteit'

In november 2019 was je benoemd tot hoogleraar Vaccinologie en een maand later werd voor het eerst corona geconstateerd. Jouw functie werd vitaler dan ooit. Hoe voelt dat?
Ze lacht. “Daar had ik me natuurlijk niet op kunnen voorbereiden. Zelf vond ik vaccinologie altijd al belangrijk, maar de huidige aandacht van het publiek, dat opeens alles wil weten over wetenschappelijke achtergronden van de verschillende vaccins, maakt het actueler dan ooit.”

Wat doet een vaccinoloog precies? Maak je zelf een vaccin?
“Nu werk ik niet aan de ontwikkeling van een vaccin, in het verleden heb ik dat wel gedaan. Bij het RIVM houd ik me bezig met onderzoek naar de eigenschappen van immuniteit tegen ziekmakers. Ik meet bijvoorbeeld of iemand de juiste immuniteit verkrijgt door de vaccinatie.

“Als vaccinoloog ben ik ook veel aan het duiden. Ik volg wat er wereldwijd aan vaccins in ontwikkeling is. Wat voor concepten zijn er, en hoe worden deze uitgewerkt? Dat soort vragen probeer ik te beantwoorden binnen het RIVM, en over dat soort dingen adviseer ik de overheid.”

En wat zijn de verschillen tussen de Covid-19 vaccins?
“Er zijn ruim 180 vaccins in ontwikkeling. Daarbij zitten de grote verschillen in het ontwerp. De één injecteert een stukje codering – mRNA - voor het eiwit van het virus, waarna het lichaam eerst viruseiwitten en daarna antistoffen ertegen bouwt. Maar in China, bijvoorbeeld, werkt men ook aan vaccins van het type Whole Inactivated Virus Vaccine, en krijg je dus het gehele, inactieve virus binnen. Je kunt je voorstellen dat je lichaam dan veel meer te zien krijgt om afweer tegen te produceren, en dat deze afweer wellicht ook langer in het immuungeheugen van je lichaam blijft.

“Momenteel zijn er negen vaccins in de laatste fase van het ontwikkelproces: fase 3. Dan wordt een vaccin op 10.000 tot 50.000 mensen getest. Om tot fase 3 te komen is er echt al veel werk verzet, en pas als deze laatste zeer omvangrijke onderzoeken laten zien dat het vaccin veilig is én tegen Covid-19 beschermt, dan is het wachten op goedkeuring.”

Hoe goed wordt er samengewerkt tussen de vaccinontwikkelaars?
“Je zou graag hebben dat alle kennis, testfaciliteiten en productiecapaciteit op een hoop werden gegooid en dat iedereen daar een deel van krijgt. Helaas werkt het niet zo en is er, naast transparantie, ook behoorlijke competitie. Er komt zoveel bij kijken om een vaccin van de preklinische fase (onderzoekers die het concept bedenken, red.) tot de klinische fase te brengen, waarvoor een heleboel geld en expertise nodig is.

“Wel wordt er veel informatie gedeeld. Terwijl de onderzoeken nog gaande zijn, wordt er al gerapporteerd over hoe het gaat. Het is science cooking, we zien het allemaal terwijl het bezig is. Fabrikant Janssen, in Nederland, loopt een klein beetje achter op Oxford, en kijkt dus over de schouder mee. Normaliter duurt de ontwikkeling van een vaccin zo’n 15 jaar. Het wereldrecord staat op 5 jaar. Nu willen we het binnen anderhalf jaar realiseren, en dat is heel bijzonder.

“Nog iets ongekend is dat alle grote farmaceutische bedrijven gezamenlijk een statement hebben uitgebracht om het publiek te verzekeren dat ze er alles aan doen om de vaccins zo veilig mogelijk te maken. Er is vanuit de politiek veel druk om zo snel mogelijk een vaccin op de markt te brengen, en dus zijn er vragen over hoe veilig dat dan is, als het zo snel gaat.”

En welk vaccin krijgt Nederland?
“Nederland heeft, samen met de andere EU-lidstaten, ingezet op zes vaccins. Als een vaccin op de markt komt, kan Nederland daar een deel van afnemen. Het kan zijn dat maar eentje het tot de eindstreep schopt, of geen één. De onderhandelingen met de bedrijven worden gedaan door de Europese Commissie, Nederland helpt daarin mee. Ook kan Nederland via de Commissie vragen indienen of uiteindelijk weigeren mee te doen aan een deal met een bepaalde vaccinfabrikant.”

Is een vaccin de enige manier om uit de pandemie te komen?
“Ja, ik denk het wel. Je ziet nu dat landen een beetje aan het strugglen zijn. Ze kijken hoe ze heel langzaam de maatschappij weer ruimte kunnen geven en economische activiteiten kunnen hervatten zonder dat de pandemie verergert. Maar dat gasgeven en remmen, dat is ontzettend moeilijk op een veilige manier. Om grote groepen bepaalde immuniteit te geven, denk ik dat een vaccin de enige manier is.

Over veiligheid gesproken, volgens het medische tijdschrift The Lancet kan een matig-werkend vaccin de pandemie verergeren. Hoe kijk jij naar de vorderingen in Rusland en China, waar ze al vele mensen zeggen te injecteren met hun vaccin?
“Een overheid kan een vaccin een bepaalde status geven, zoals daar gebeurt, ondanks dat een vaccin nog niet alle stappen heeft doorlopen. Rusland riep al snel dat ze een vaccin hadden maar het was pas op 75 mensen getest. Om een vaccin dat nog niet goed getest is toe te dienen op de bevolking is niet verstandig, maar dat wordt nog niet gedaan.

“Het is ook een stukje politiek: het oost versus west armpje drukken. Maar ik ben niet sceptisch over het vaccin zelf. In Rusland zit een gerenommeerd instituut en hun vaccin zit inmiddels in fase 3 met goedkeuring van de Wereldgezondheidsorganisatie. Dat geldt ook voor China. Ze moeten alleen transparanter zijn wat betreft datatoegang voor de rest van de wereld.”

Is het ethisch verantwoord om een vaccin op de markt te brengen waarvan de lange termijn bijwerkingen nog onbekend zijn?
“Hmm. Ik denk dat dat vaak wel gebeurt, eigenlijk. Wat zijn lange termijn bijwerkingen? Moet je dan 5 jaar blijven monitoren in de klinische testfase? Dat doen we nu ook niet. Vandaar dat fase 4 bestaat, dan draagt de fabrikant de verantwoordelijkheid om de werking van het vaccin in het veld te analyseren.”

Maar is het dan niet te laat?
“Je neemt, door een vaccin te krijgen, een klein risico dat hele zeldzame lange termijn bijwerkingen nog niet in beeld zijn. Daar teken je eigenlijk voor, maar met de afspraak dat de fabrikant verplicht wordt om lange termijn monitoring te doen. Of dat ethisch is? Als er behoefte is aan vaccins, wat met infectieziekten zoals Ebola of Covid-19 het geval is, denk ik dat we dat met z’n allen hebben afgesproken dat dit erbij hoort als je mensen met vaccins wilt gaan beschermen.”

De testfase van het Oxford-vaccin lag begin september zes dagen stil omdat er een proefpersoon met (volgens het gerucht) ruggenmergontsteking was gediagnostiseerd. Hoe weten de onderzoekers dat de ontsteking niet door het vaccin kwam?
“Dat kan ik niet beantwoorden. Ze zijn er niet transparant over geweest. Zelf denk ik dat het toeval is. Het vaccin is op 50.000 mensen getest. Als daarvan één of twee mensen zo’n ontsteking hebben, is dat niet meer dan in de normale bevolking.

“Op het moment van een Serious Adverse Event, zoals ze zo’n gebeurtenis noemen, komt er een onafhankelijke groep onderzoekers in actie die het controleren. Deze bepalen of het onderzoek hervat mag worden.”

Maar in de VS zijn de Oxford-tests als enige nog niet hervat…
“Ja, ook dat is niet helemaal duidelijk. Ik kan me voorstellen dat de Amerikaanse FDA (Food and Drug Administration) er nog naar wil kijken en dat het daarom wat langer duurt. Maar nogmaals, ook dit is niet transparant en dat is wel een puntje van kritiek.”

Hoe lang werkt het Oxford-vaccin?
“Daar zijn nog niet echte voorspellingen over. Misschien dat de eerste vaccins nog niet top of the bill zijn, maar bijvoorbeeld 50 procent effectief. Dan wordt 50 procent van de infecties voorkomen. Dat is ook al aardig wat, maar niet de 80 procent die je liever ziet.

“De duurzaamheid van een vaccin hangt van de menselijke immuniteit en het virus af. Hoe goed is het immuniteitsgeheugen dat het vaccin opwekt? Hier is nog veel over onbekend. Daarnaast kan het virus veranderen. Als dat langzaam gaat, zal immuniteit langer effectief blijven. Met de vaccins zetten we vooral in op het spike eiwit als target. Als dat verandert ben je niet heel lang beschermd, en zal je bijvoorbeeld jaarlijks gevaccineerd moeten worden. Maar ik denk  dat het voor Covid-19 wel wat langer gaat zijn. Het virus verandert  op een bescheiden tempo.”

Wanneer denk je dat het eerste vaccin op de Nederlandse markt verschijnt?
“Als één van de koplopers gunstig uitpakt, kan je in het eerste kwartaal 2021 de eerste levering van een deel van wat Nederland heeft aangekocht verwachten. Dan wordt er een verdeelsleutel voor de vaccins gehanteerd, opgesteld door de Gezondheidsraad. Maar in mijn oratie schatte ik dat de zomer van 2021 realistischer is.”

Tot slot: ik ben jong en gezond, en verwacht corona met enkel milde klachten te kunnen doorstaan. Moet ik me laten vaccineren?
“Deze discussie gaan we nog wel horen. Ik geloof in dit geval in groepssolidariteit en -immuniteit om het virus weg te drukken. Het heeft met overdrachtsroutes te maken: hoe minder routes er zijn, hoe minder de kans op besmetting bij kwetsbaren. Je kan voor jezelf vaccineren, maar ook voor een ander. En dat zal een nieuwe benadering van vaccineren worden. Tot nu toe hebben we vooral voor onszelf gevaccineerd. Nu zien we dat anderen - de risicogroepen - de Sjaak zijn met dit virus. Maar als je van het virus wilt afkomen, heb je groepsimmuniteit nodig. Ik vind het een mooie uitdaging om dat aan de mensen uit te leggen.”

Cécile Antoinette Carola Maria van Els…



- Is hoogleraar Vaccinologie aan Universiteit Utrecht bij de faculteit Diergeneeskunde
- Adviseert de overheid over Covid-19 vaccins
- Is immunoloog bij het RIVM
- Studeerde in 1986 af als Medisch Bioloog aan de Universiteit Utrecht
- Promoveerde aan de Universiteit Leiden met een proefschrift over transplantatie immunologie in 1990
- Vindt het bijzonder en leuk dat vaccin-ontwikkelaar Janssen zich in Nederland bevindt en in Utrecht tests uitvoert
- Organiseerde vorige week een symposium over Covid-19 vaccins
- Is benieuwd hoe studenten over Covid-19 vaccinaties en groepssolidariteit denken, en wil de dialoog aangaan