‘De politiek kan het vertrouwen terugwinnen’

De coronacrisis, de toeslagenaffaire en de afhandeling van schades zoals in Groningen en Limburg bewijzen dat een eerlijke behandeling van mensen niet vanzelfsprekend is. Ook Kees van de Bos, hoogleraar Sociale Psychologie en Empirische Rechtswetenschap die onderzoek doet naar radicalisering en maatschappelijke conflicten en auteur van Elkaar eerlijk behandelen moet toegeven dat de moed je soms in de schoenen zinkt. Toch pleit hij ervoor positief te blijven. “Zoals de filosoof Karl Popper zei: ‘optimisme is een morele keuze’. Bovendien kunnen we wat doen om het verminderde vertrouwen terug te winnen”, aldus Van den Bos. “Juist in de politiek”.

Volgens Van den Bos valt of staat alles met een eerlijke behandeling van mensen. “Mensen zijn pro-sociale wezens”, legt hij uit. “Eigenlijk zoeken we in ons dagelijkse leven continu harmonie en coördineren we ons gedrag zo, dat we elkaar begrijpen en respect voor elkaar hebben. Dit gaat weleens mis. De eerste reactie is dan weerstand bieden, maar dat moet je juist zien te voorkomen. Door te luisteren en oprecht te achterhalen wat de zorgen zijn, ontdek je wat er speelt bij de ander. Het is belangrijk om mensen te blijven betrekken en te communiceren dat ze bij de groep horen. Vertrouwen creëren door het ‘eerlijk-proces-effect’ na te streven”, zegt Van den Bos.

Van den Bos werkte het idee van het eerlijk-proces-effect uit in zijn zaterdagochtend mailgesprekken met de toenmalige ombudsman Alex Brenninkmeijer. Brenninkmeijer, voormalig bestuursrechter, had tijdens zijn werk ondervonden dat burgers die van mening waren dat ze procedureel rechtvaardig waren behandeld, achteraf kwamen bedanken voor de eerlijke behandeling. Ook al hadden ze hun zin niet kregen. Ook promovendus Hilke Grootelaar toonde in haar proefschrift aan dat procedurele rechtvaardigheid ertoe doet, met name wanneer de uitkomst ongunstig is voor de persoon in kwestie: het effect van een eerlijk proces.

En daar is waar het volgens Van den Bos in de politiek weleens misgaat. Veel gehoorde klachten over de overheid gaan over het ontbreken van een eerlijk proces: te lange procedures, niet luisteren, gebrek aan dossierkennis en een politieke elite die niet weet wat er speelt in de levens van gewone burgers. “In onzekere tijden kijken mensen naar autoriteiten. Zij moeten met oplossingen komen”, aldus Van den Bos. “Als dat vervolgens niet gebeurt, staan diezelfde autoriteiten symbool voor wat er niet goed gaat. Mark Rutte die bijvoorbeeld naar het aardbevingsgebied in Groningen gaat en een paar huizen aandoet. Na afloop zeiden mensen: ‘Het zal wel goed bedoeld zijn, maar hij luisterde niet echt’. Of neem de toeslagenaffaire. Daar is harde wetgeving gemaakt, maar niet gedacht aan een coulanceregeling”.

Enig wantrouwen in de overheid is soms dus terecht. Een beetje op je hoede zijn voor mensen die macht hebben, is volgens Van den Bos sowieso prima. “Enige mate van scepsis hoort bij de klassieke staatsrechtelijke opvattingen. Politiek filosoof Thomas Hobbes zei al: ‘Als mensen macht over je hebben, moet je uitkijken’. Maar we moeten niet overdrijven. Soms proberen mensen heimelijke motieven en verborgen agenda’s te ontdekken die feitelijk niet bestaan. Dan beland je in het domein van de complottheorieën. En dat is een probleem. Bovendien wordt misinformatie tegenwoordig sneller gedeeld. Vroeger uitte je je onvrede op een verjaardagsfeestje. Nu kom je online mensen tegen die net zo denken als jij én je gelijk geven”.

Maar daar is wat aan te doen, volgens Van den Bos. “Als je als overheid weet dat mensen kunnen vervallen in complotdenken, omdat ze willen snappen wat er aan de hand is, dat ze angst hebben voor hun eigen voortbestaan of het gewoon fijn vinden om ergens bij te horen, dan kun je voorzorgsmaatregelen nemen. Het is een kans voor politici, wetenschappers en andere professionals om beter uit te leggen hoe bijvoorbeeld onderzoeken in elkaar steken en hoe conclusies tot stand komen. Neem de presentaties van Jaap van Dissel tijdens de coronacrisis. Dat waren goede presentaties, maar vrij technisch. Er is toen op aangedrongen de informatie op een toegankelijke manier over het voetlicht te brengen, maar daar is niet of nauwelijks gehoor aan gegeven. Dat vind ik een gemiste kans”.

Ook moeten we volgens Van den Bos af van denigrerende labels. “Ik was bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis blij met de ontwikkeling van het vaccin, maar mensen die daar kritische vragen over stelden, werden direct weggezet als ‘wappies’. Terwijl het vaak gewoon mensen waren met zorgen. Daar moet je naar luisteren. Mits ze zich op een vreedzame wijze gedragen natuurlijk. Dus niet met een raketwerper naar het huis van Marc van Ranst gaan. Waar het om gaat, is dat we andersdenkenden blijven betrekken ondanks de verschillen. Wanneer je mensen eerlijk behandelt en serieus neemt als volwassenen die ertoe doen in de samenleving, dan kun je ze aanspreken op de rechten én plichten die ze hebben in een democratische rechtstaat. En dan kan je best een stevige boodschap aankondigen”.

Want ook bij het brengen van onprettige boodschappen is het volgens Van den Bos belangrijk de stappen voor procedurele rechtvaardigheid te doorlopen. “Als je als politiek laat zien dat je een verantwoordelijke overheidsorganisatie bent die snapt wat er leeft, dan krijg je een luisterend oor. Een voorbeeld is een project van Binnenlandse Zaken dat heet Prettig contact met de overheid. In plaats van een bezwaar van een burger de juridische pijplijn in te sturen, neemt een medewerker persoonlijk contact op voor een gesprek aan de keukentafel. En dat blijkt te werken. Mensen hebben meer vertrouwen in die lokale overheid en komen afspraken beter na”.

Minder onbekend maakt dus minder onbemind. Dit bleek ook uit een onderzoek dat Van den Bos deed naar het vertrouwen in de rechtelijke macht. Mensen met een lage of praktische opleiding gaven andere antwoorden wanneer de interviewer zich voordeed als een medewerker van het ROC dan wanneer de interviewer zich voordeed als een medewerker van de universiteit. In het eerste geval lieten de geënquêteerden eerder hun onvrede blijken. “Het is een voorbeeld van een verborgen klassenmaatschappij waar we als samenleving onbewust blind voor zijn”, zegt Van den Bos. “Hier is nog winst te behalen”.

Wat dit betekent voor de aankomende verkiezingen is ook voor Van den Bos in een kristallen bol kijken. Vertrouwen in de politiek fluctueert altijd, vooral vertrouwen in politieke leiders. Zogenaamde protestpartijen gaan in zetelaantallen net zo makkelijk omhoog als weer omlaag. “Mensen gaan af op een belofte, maar die belofte kan ook zo maar tegenvallen”, aldus Van den Bos. “Wat belangrijk is, is om in de zomer het dak te repareren. Niet wanneer de regen met bakken naar beneden komt. Daarom ook dit boek. Wantrouwen, polarisatie en complotdenken, wat behelst het precies en wat is de mogelijke relevantie ervan? Je moet kunnen aangeven in welke richting de oplossing te zoeken. Dat heb ik geprobeerd te doen. Daarmee is zeker niet alles opgelost, maar mijn boek is dan ook pas een maand uit”, lacht hij. “We moeten het even de tijd geven.”