De strijd met de verwachtingen

Adem. Zo heet de studententraining die UU-studenten de afgelopen twee jaar konden volgen. De naam doet vermoeden dat het om lessen yoga of mindfulness gaat, maar met symptoombestrijding van stressklachten heeft universitair docent en bedenker Annerieke Oosterwegel (“expertise omgaan met jezelf”) niet veel op. De naam staat voor ‘Autonomie Duurzaam Eigen Maken’. De training moet ervoor zorgen dat studenten structureel sterker in hun schoenen komen te staan.

Eén van de lessen die studenten tijdens de bijeenkomsten leren, is dat wat zij denken dat anderen over hun denken vaak helemaal niet klopt. Oosterwegel: “We laten de studenten onder andere 360 graden-interviews doen met hun ouders en met hun vrienden. Daar komen ze eigenlijk altijd heel positief en soms bijna zen gerustgesteld uit. We weten ook uit onderzoek dat jongeren denken dat hun ouders steeds kritischer naar hen gaan kijken, maar dat blijkt dan helemaal niet zo te zijn.”

Het is vaak de wens om te voldoen aan de verwachtingen van anderen die bij veel studenten tot mentale problemen leidt, ziet Oosterwegel. Juist ook omdat jongeren die normen en waarden van mensen die zij belangrijk vinden internaliseren. Dat kan leiden tot een botsing van verschillende zelfbeelden, is in de handleiding van Adem te lezen. Dan clash je als student met degene die je denktte moeten zijn, bijvoorbeeld als je niet de discipline opbrengt om te studeren voor een tentamen.

Een generatie van zombies
We horen het allemaal om ons heen: het welzijn van de studenten staat onder druk. De studentenmonitor van het RIVM, Trimbos-instituut en GGD liet vorig jaar zien dat de helft van de studenten psychische problemen zoals angst en somberheid ervaart en dat veel studenten stress, prestatiedruk, eenzaamheid en slaapproblemen ondervinden.

Vooral tijdens de coronatijd kwam er veel aandacht voor de mentale problemen van studenten. Studenten waren eenzaam en voelden geen verbondenheid met medestudenten en hun opleiding. De organisatie voor internationalisering van het hoger onderwijs, Nuffic, meldde dat dat vaak in nog sterkere mate gold voor internationale studenten. Die konden niet terugvallen op een sociaal netwerk of op familie.

Het ministerie maakte daarom ook geld vrij om de psychische gevolgen van de coronacrisis aan te pakken. Dat gebeurde in het kader van het Nationaal Programma Onderwijs dat de schade doorcorona in het Nederlandse onderwijssysteem moet verzachten.      

Maar al voor de coronatijd luidden onderzoekers van de hogeschool Windesheim de noodklok over het studentenwelzijn. Dat was in 2018. Toenmalig ISO-voorzitter en UU-student Rhea van der Dong waarschuwde voor “een generatie van zombies”, ook omdat veel studenten suïcidale gedachten bleken te hebben.
De Universiteit Utrecht kreeg daarna een taskforce studentenwelzijn en besloot onder meer om Wellbeingsweken te organiseren.    

Prestatiedruk en de wens om te voldoen aan de verwachtingen van jezelf en anderen zijn terugkerende thema’s. Een onderzoek van het CBS toont aan dat 73 procent van de universitaire studenten moeite heeft om aan de eigen verwachtingen te voldoen, 40procent van de jongeren in de studentenleeftijd ervaart druk van anderen. Opvallend is dat die gevoelde druk groeit vanaf de tienerleeftijd, hoger wordt naarmate het opleidingsniveau stijgt, en dat vrouwen er meer last van hebben dan mannen.

Van een dubbeltje een kwartje worden
Vroeger was dat anders. In het boek Fokking Druk geeft auteur Thijs Launspach aan dat er toen veel meer afhing van de sociaaleconomische achtergrond. ‘Als je een dubbeltje bent, word je geen kwartje’ was het adagium. Maar tegenwoordig wordt je waarde als mens gekoppeld aan prestaties op studie- of werkgebied. “We kúnnen een kwartje worden, dus we móéten een kwartje worden, en als het even kan zelfs een gulden”, zegt Launspach.

Deze focus op het individuele succes heeft bijgedragen aan een competitieve samenleving waarin ook minder ruimte is voor onderlinge steun, schrijven Kleinjan en Kraak. Er is minder plaats  voor experimenteren en fouten maken, terwijl leren en ontwikkelen hier juist om vragen. Jongeren internaliseren ook die zaken.

Volgens Kleinjan en Kraak komen steeds meer jongeren daarom klem te zitten tussen de eigen behoeften en de hoge maatschappelijke normen waaraan zij zowel thuis bij hun ouders, op school, in hun bijbaantje als in hun vrije tijd aan moeten voldoen. Nog voordat ze een collegezaal binnenstappen

En dan is de universiteit ook nog eens erg gericht op prestaties; hoge cijfers en studiepunten halen. Bovendien moet je met een schuin oog al kijken naar wat toekomstige werkgevers van je zullen vragen en een mooi cv opbouwen.

Veel studenten stellen daarom irreële eisen aan zichzelf. En dat kan de kans op een burn-out vergroten, lieten UU-wetenschappers onlangs zien in een onderzoek in het kader van het project ‘How are UU?’ waarmee de universiteit het welzijn van masterstudenten wil verbeteren. Een derde van de ondervraagde Utrechtse masterstudenten rapporteerde symptomen.

Het ideaalbeeld
Dat je soms met jezelf in de knoop kunt komen door al die verschillende verwachtingen blijkt ook uit de gesprekken die de DUB-studentenredactie voerde met drie studenten.

Student ‘Artificial Intelligence’ Pascal “liep zichzelf voorbij” omdat hij én met zijn vrienden naar feestjes wilde én goede cijfers wilde halen. Pascal creëerde het plaatje van de ideale student: “Je moet altijd je best doen, hard blijven werken, goede cijfers halen, en meedoen met alle colleges.” Toen dat misliep was dat confronterend. Hij moest de universiteit toch “gewoon kunnen”?

Voormalig student Pedagogische Wetenschappen Leanne wilde na haar vwo een hbo-opleiding volgen. “Dat was zonde”, vonden medeleerlingen en schooldecanen. Toen ze later helemaal stopte met studeren omdat ze bijna geen tijd meer overhield voor andere dingen die ze leuk vond, moest ze zich daar ook voor verantwoorden.

De Spaanse Internationale student Angela heeft het gevoel dat het thuisfront aan haar trekt. Dat verwacht namelijk dat zij terugkeert zodra dat mogelijk is. Maar zij heeft inmiddels haar leven in Utrecht opgebouwd. Soms heeft ze daardoor het gevoel dat ze niet genoeg aandacht aan al haar vrienden kan besteden.

Opluchting
Bij al die verwachtingen van verschillende kanten is het lastig om te bepalen waar je je op moet concentreren. Dat studenten ook op dat vlak keuzestress hebben, hoort Annerieke Oosterwegel maar al te vaak van haar studenten. “Ik vraag wel eens hoeveel vriendengroepen studenten hebben. Soms zijn dat er wel vijftien. En die willen allemaal wat anders van je.”

“Je moet nu eenmaal kiezen en kiezen doet pijn”, zegt de universitair docent. Met haar Adem-cursus wil ze studenten helpen om te ontdekken wat ze zelf belangrijk vinden, wat hun eigen normen zijn en wat hun eigen ambities zijn. Maar ook dat stress en druk er soms gewoon bij horen. “Als je weet waarom je doet wat je doet en waarvoor je het doet, sta je sterker bij de keuzes die je nu eenmaal altijd moet maken. Studenten die de training hebben gedaan zeggen vaak heel opgelucht te zijn.”

‘Ga je naar het hbo? Wat zonde’

Na haar vwo besloot Leanne Terbeek (23) een hbo-opleiding te gaan doen. Medeleerlingen snapten er weinig van en schooldecanen vroegen of ze wel zeker wist of dat de juiste keuze was.

“Het is voor mij altijd best een worsteling geweest om mijn weg te vinden in een maatschappij die erg op prestaties is gericht. Toen ik besloot om een hbo-opleiding Pedagogiek te doen, vond iedereen dat zonde. Een universitaire opleiding is echt de norm.

“Na een paar maanden kwam ik erachter dat ik inderdaad de achterliggende theorie miste in mijn studie en ben ik toch een universitaire studie Pedagogische Wetenschappen gaan doen. Maar toen kreeg ik het gevoel dat ik geen tijd overhield voor de dingen die ik leuk vind, ik ben bijvoorbeeld graag creatief bezig en ik zing graag. En nu ontbrak juist het praktische aspect van studeren.

“Mijn omgeving reageerde heel wisselend op mijn besluit om opnieuw met een opleiding te stoppen. ‘Wil je dan niet leren?’, vroegen mensen. Maar gelukkig zeiden anderen: ‘Er komt nog wel wat anders op jouw pad’.

“Nu heb ik een eigen creatief bedrijf ‘Zonder Lijntjes’. Daar ben ik heel blij mee. Ik voel de vrijheid om te ontdekken waar ik goed in ben en wat ik leuk vind. Klaarblijkelijk is het volgen van een opleiding niet de enige weg die je kunt volgen.”

‘Stoppen met een studie voelde als falen’

Pascal Verkade (24) is nu bijna klaar met zijn master Artificial Intelligence aan de UU. Maar zijn eerste studiejaar in Delft verliep helemaal niet zoals hij zich dat had voorgesteld.

“Als je begint met studeren, dan heb je het idee dat je er vanaf dat moment alleen voor staat. Dat wordt je ook verteld: je bent vanaf dat moment overal zelf verantwoordelijk voor. Dat leidde er ook toe dat ik er niet aan dacht om hulp te vragen toen dingen niet zo goed lukten.

“Ook zag ik een plaatje van de ideale student voor me. Die werkt hard, haalt goede cijfers, en gaat naar zjin colleges. Maar die haalt er bovendien sociaal het maximale uit. Ik ging daarom als laatste weg van feestjes en zat ’s ochtends als eerste weer in de collegezaal. Op die manier liep ik mezelf voorbij.

“Toen ik besloot te stoppen met mijn studie Technische Informatica in Delft omdat ik twijfelde of ik het nog kon halen, voelde dat als falen. Ik voldeed namelijk niet aan mijn eigen verwachtingen en aan de verwachtingen van mijn ouders en vrienden. Nu weet ik dat ik mezelf niet toestond tezoeken naar wat ik zelf precies wilde.” 

‘Ik wil graag alles doen’

Angela Pelissou Ayuso (25) komt uit Barcelona en is bezig met de master Bioinformatics & Biocomplexity. Angela kwam naar Utrecht tijdens de lockdown.

"Ik verwachtte in het buitenland veel nieuwe mensen te ontmoeten, maar de intro-week was alleen online. Ik voelde me toen heel alleen.

“Het was me in het begin ook niet altijd duidelijk wat mijn docenten verwachtten. Toen ik een keer om extra bevestiging vroeg, reageerde mijn coördinator met: ‘Ik heb dit al eerder gezegd. Waarom vraag je dit opnieuw?’. Nederlanders zijn direct, en dat is soms best schokkend.

“Tijdens eerdere uitwisselingen ontdekte ik dat het beheersen van de taal écht helpt om lokale studenten te leren kennen. Eén avond per week besteed ik daarom aan het leren van de Nederlandse taal. Daarnaast sport ik drie keer per week, heb ik een druk sociaal leven en werk ik twee dagen. Ik heb het gevoel dat ik nú alles moet doen voor het geval de coronasituatie weer verandert.

“Inmiddels voel ik me helemaal thuis in Utrecht. Tegelijkertijd blijf ik een constante druk voelen vanuit mijn Spaanse vrienden om terug te gaan naar Spanje. Zij vragen: ‘Wanneer kom je weer in Spanje wonen?’, ‘Wanneer kom je weer hier op vakantie?’. Er wordt verwacht dat je elke mogelijkheid aangrijpt om terug te gaan. Je zit dan tussen twee werelden.”