Dekker: 'Tijdschrift moet artikel niet twee jaar onder de pet houden'

Staatssecretaris Sander Dekker wil de vrije toegang tot wetenschappelijke artikelen afdwingen. Het is een kwestie van tijd voordat de wereld het Nederlandse voorbeeld volgt: “Wij lopen hierin voorop.”

De staatssecretaris wil het roer omgooien: over tien jaar moeten alle Nederlandse wetenschappelijke publicaties voor iedereen vrij toegankelijk zijn. Want waarom zouden artsen, ondernemers of leraren moeten betalen om wetenschappelijke artikelen te lezen, als het onderzoek van de wetenschappers uit publieke middelen is betaald?
Het helpt als kennis vrij toegankelijk is
“Binnen de muren van een universiteit is het heel vanzelfsprekend dat je alle wetenschappelijke artikelen kunt lezen die je wilt”, legt hij desgevraagd uit. “Maar daarvoor moet de bibliotheek dure abonnementen afsluiten. Zodra je ergens anders werkt, kun je er niet meer bij. Dat is vreemd.”
Het gaat om het principe, vindt hij. “Als we de mond vol hebben van kennis en de innovatieve samenleving, dan helpt het wel als die kennis ook echt toegankelijk is. Ook binnen de wetenschap moet je over grenzen heen kijken en kennis uitwisselen zonder belemmeringen.” Daarom pleit hij voor ‘open access’: vrije toegang tot wetenschappelijke kennis.
Meteen of na een tijdje gratis te lezen
Er zijn twee soorten open access: de zogeheten gouden en groene variant. In de gouden variant zijn artikelen van tijdschriften met een muisklik gratis toegankelijk: er staat geen betaalmuur omheen. Bij ‘groene’ open access moet je nog altijd betalen om het tijdschrift te lezen, maar worden de artikelen na verloop van tijd ook in een openbare database van de universiteit geplaatst.
Dekker heeft een voorkeur voor de gouden versie van open access. “In de groene variant gelden vaak lange embargoperiodes. Je publiceert dan in een tijdschrift en mag het artikel pas na een half jaar, een jaar of soms zelfs na twee jaar in een database zetten. Ik vind dat niet optimaal, omdat je dan alleen gratis toegang hebt tot kennis die misschien alweer verouderd is.”
Toch neigen veel andere landen naar de groene variant. Samen met zijn Britse collega heeft Dekker een discussiestuk geschreven dat binnenkort naar buiten komt. Daarin maakt hij geen principiële keuze voor goud of groen, zoals hij in het Nederlandse beleid wel doet. “Over de groene variant heb ik altijd gezegd: ik kan er een heel eind in meekomen, als we die embargoperiodes afschaffen. Ik wil niet dat een tijdschrift een artikel twee jaar onder de pet kan houden.”
Zo denkt onderzoeksfinancier NWO er volgens Dekker ook over: “Je mag kiezen, gouden of groene open access, maar de publicatie moet onmiddellijk vrij ter beschikking komen. Maar als die groene route post gaat vatten, zullen steeds meer tijdschriften zich achter de oren krabben: waarom zouden mensen nog naar dat tijdschrift kijken, als ze de artikelen elders kunnen lezen?” Hierdoor zullen uitgevers vanzelf een voorkeur voor de gouden open access krijgen, verwacht hij.
Nederland is belangrijke speler in de wetenschapsmarkt
Het afschermen van wetenschappelijke kennis is niet meer van deze tijd, stelt Dekker. “Samen met het Verenigd Koninkrijk lopen we voorop, we proberen onze collega’s te overtuigen. De nieuwe Eurocommissaris omarmt het idee en jonge wetenschappers willen zelf meestal ook open access. Maar de gevestigde orde van uitgeverijen moet nu veranderen. Zij verdienden goed geld in het oude model en zij moeten nu kantelen. Dat gaat niet vanzelf, daar moeten we politieke druk op zetten en de wetenschap zelf moet de verandering ook doorzetten.”
Zou het niet sneller gaan als andere landen tegelijk met Nederland het roer omgooien? “Nederland is een heel belangrijke speler in de wetenschapsmarkt”, zegt Dekker. “En de wereld kijkt met belangstelling naar de onderhandelingen hier. Ik vind het fantastisch dat de Nederlandse universiteiten zo hard onderhandelen. Maar als je met velen bent, zou je inderdaad een groter blok kunnen vormen.”

Drie modellen van wetenschappelijk publiceren.
In het klassieke model publiceren de uitgevers tijdschriften waar kennisinstellingen een abonnement op nemen. Zonder zo’n abonnement kun je het tijdschrift niet lezen. Het probleem is dat de overheid universiteiten betaalt om onderzoek te doen en dan nogmaals betaalt om de uitkomsten van het onderzoek te mogen lezen. Dat is dubbelop.
In de gouden variant van open access is het tijdschrift gratis, maar betalen wetenschappers voor de publicatie van hun artikel. Het gevaar is volgens critici dat tijdschriften minder selectief worden en meer artikelen gaan plaatsen om winst te maken.
In de groene variant van open access kost een abonnement nog steeds geld, maar wie enige moeite doet kan het artikel ook ergens anders vinden, bijvoorbeeld in een database van een universiteit. Vaak hanteren uitgevers in dit model een embargoperiode: pas na verloop van tijd mag het artikel gratis op internet staan. Het nadeel is dat je nog steeds moet betalen voor de nieuwste inzichten en dat de kenniscirculatie geremd wordt.