'Elke wetenschapper komt in de verleiding resultaten mooier weer te geven'

Een derde van de wetenschappers erkent zelf wel eens onzorgvuldige wetenschap te hebben bedreven. Bijna driekwart heeft het zijn collega’s ooit zien doen. Voormalig rector magnificus Lex Bouter houdt vrijdag zijn oratie als hoogleraar methodologie en integriteit aan de Vrije Universiteit.
Natuurlijk schrok hij dinsdag van het nieuws over de UvA- wetenschapper die betrapt is op data-manipulatie. “Dan denk ik: verdorie, weer zo’n casus.” In zijn eigen werk als medisch onderzoeker heeft hij nooit grote gevallen van wetenschappelijke fraude van dichtbij meegemaakt, zegt Bouter.
Maar naar regelrechte fraude gaat hij de komende jaren geen onderzoek doen. Perverse prikkels of rotte appels? is de titel van de oratie waarmee hij vrijdag officieel benoemd wordt als hoogleraar methodologie en integriteit. Daarin spreekt hij over de weerbaarheid van wetenschappers tegen de verleidingen van slordige wetenschap.
Een derde van de wetenschappers erkent zelf wel eens onzorgvuldige wetenschap te hebben bedreven. Bijna driekwart heeft het zijn collega’s ooit zien doen. Bouter: “Zoals iedereen denkt dat zijn eigen kinderen bovengemiddeld intelligent zijn, zo denken wetenschappers dat ze zorgvuldiger handelen dan de meeste anderen. Maar iedereen komt in de verleiding om dingen mooier op te schrijven, een iets gunstiger selectie te maken of bij nader inzien een andere hypothese te kiezen.”
Dwars door alle disciplines en meningsverschillen heen is er één richtsnoer voor wetenschappers, meent Bouter. Ze moeten openhartig zijn over hun aanpak. “Zodra je zenuwachtig wordt van de gedachte dat een ander je handelswijze kent, is er iets mis.”
Zelf heeft Bouter over zijn methodologie wel eens een aanvaring gehad met de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Vanwege een onderzoek naar acupunctuur en IVF werd hij genomineerd voor de Meester Kackadorisprijs voor de bevordering van de kwakzalverij door mensen die beter zouden moeten weten. Een devil in disguise werd hij genoemd. Hij voelde zich niet aangesproken. “Bij alternatieve geneeswijzen heb je aan de ene kant gelovigen die zeker weten dat het werkt en aan de andere kant sceptici die zeker weten dat het niet werkt. Maar onderzoek is voor de twijfelaars. Ik weet ook niet of het werkt. Ik zie alleen dat heel veel mensen zich alternatief laten behandelen en wilde eens kijken of dat verstandig van hen is.”
Eigenlijk moeten wetenschappers alles noteren, van de reden waarom ze data hebben verzameld tot tussentijdse ingevingen die hun onderzoek een andere kant op sturen. Er is tegenwoordig geen excuus meer om details weg te laten, meent Bouter. “Vroeger moest alles op een paar pagina’s in een tijdschrift passen. Ruimte was schaars. Maar in deze tijd kun je alles online parkeren. En dan is het helemaal niet erg als je zegt: halverwege het experiment heb ik de data een kwartslag gedraaid en moet je kijken wat er toen uitkwam. Een ander kan dan beoordelen of dat misschien data driven is of niet.”
Perverse prikkels zijn er volop in de wetenschap, zegt Bouter. “Spectaculaire uitkomsten worden beloond en je kunt gerust zeggen dat de publicatiedruk is doorgeschoten. Onderzoeksgeld hangt vaak af van publicaties en citaties. Die verleidingen zullen wetenschappers uiteindelijk zelf moeten weerstaan.”
Hoge prestatiedruk is volgens hem niet alleen maar verkeerd. “Die heeft de productiviteit enorm verhoogd. We krijgen meer value for money en dat heeft ook veel goeds gebracht. Toch wordt het tijd om het systeem weer een beetje te veranderen. Financiers van onderzoek hebben een verantwoordelijkheid, net als besturen van universiteiten. We moeten het niet aantrekkelijk maken om een scheve schaats te rijden.”
Toch zijn universiteiten over het algemeen niet zo open als het over wetenschapsfraude binnen hun poorten gaat. Bouter begrijpt die terughoudendheid wel: “Er is niks zo makkelijk als karaktermoord plegen. We moeten altijd het midden zien te houden tussen transparantie en reputatieschade door valse beschuldigingen. Dat is nu eenmaal lastig. Maar we moeten niet terughoudend te zijn om de reputatie van universiteiten te beschermen. Kijk maar naar de Universiteit van Tilburg. Die heeft in binnen- en buitenland waardering gekregen voor de aanpak van de fraude van Diederik Stapel. Wat hij verkeerd heeft gedaan, straalt daardoor niet op de universiteit af.”