Er is altijd een reden goede voornemens te breken

Die ene sigaret op Oudejaarsavond, een extra keer opscheppen van het kerstdiner; rond de feestdagen stapelen de zonden zich op. In januari slaat de weegschaal verder door dan ooit en begint de zoveelste poging te stoppen met roken. Uit Utrechts promotieonderzoek blijkt dat ook rationele denkprocessen onze goede voornemens bedreigen.
In een café, ergens in de Amerikaanse staat Californië, ontmoeten twee mannen elkaar. Op tafel een geblokt motiefje, naast hen een jukebox. Het zijn Tom Waits en Iggy Pop, twee iconen uit de popmuziek. Ze praten wat over en weer, Tom dolt met de goedgelovige Iggy. Tot zij een achtergebleven pakje sigaretten ontdekken. Beiden blijken net gestopt met roken, maar steken er al snel een op. Tom vergoelijkend: "We really are the coffee and cigarettes generation, if you think about it. I mean, in the fourties, it was the pie and coffee generation." De scene komt uit Coffee & Cigarettes van regisseur Jim Jarmusch. Een verzameling korte films over de geneugten, verleidingen en culturele associaties van koffie en sigaretten. Samen, als het even kan.

De verleiding van een huwelijksfeest
Verleid door de geneugten van het leven. Daarover gaat ook het onderzoek van sociaal psychologe Jessie de Witt Huberts. Begin december promoveerde zij in Utrecht op het proefschrift License to sin. A justification-based account of self-regulation failure, dat in het Nederlands de prozaïsche titel Vrijbrief om te zondigen draagt. Waarom, vraagt Huberts zich af, lijden we in al onze weelde aan hartziekten, overgewicht en geldschulden, maar lukt het vaak niet onze voornemens tot beterschap na te komen?
Huberts schetst de volgende situatie. Sally, Mark en Marcy zijn op een huwelijksfeest. Sally doet aan de lijn, Mark is gestopt met roken en Marcy moet rijden. Maar, al naar gelang de avond vordert, vallen zij voor hun verleiders. Sally eet een punt van die heerlijke bruidstaart, Mark steekt een sigaret op en Marcy drinkt een glas champagne. Wat ging hier fout? Is de geest gewillig, en het vlees zwak?
'Ik heb het verdiend!'
Een typisch geval van ‘impulsief falen’, zo lijkt het. Waar Sally, Mark en Marcy eerder rationeel overwogen beslissingen namen (diëten, stoppen met roken, veilig naar huis rijden), kregen hun irrationele verlangens (taart, sigaret, champagne) de overhand. Deze uitleg is volgens Huberts tekenend voor de klassieke interpretatie van "onverenigbare motivaties, waarbij het verlangen voor snelle bevrediging haaks staat op onze lange termijn doelen". Kort gezegd, van een ‘zelfregulatie conflict’ waar korte termijn impulsen rationeel overwogen lange termijn doelen in gevaar brengen.
Maar is dat eigenlijk wel zo, vroeg Huberts zich af. Kijkend naar de 'zonden' van Sally, Mark en Marcy (en al die mensen die zichzelf tijdens de feestdagen niet in de hand zullen hebben), blijkt immers dat aan die keuzes wel degelijk momenten van reflectie vooraf ging. Sally vindt de bruiloft namelijk een bijzondere aangelegenheid waarbij een verwenning op zijn plaats is. Mark is getuige en moet een speech geven; één sigaret tegen de spanning moet kunnen. En Marcy? Als iedereen de mooie avond beklinkt met een toast, kan zij niet achterblijven. Na één glas champagne kan ze toch nog best rijden? Eenmaal blootgesteld aan verleidingen, gaan onze hersenen op zoek naar een manier om de overgave aan die verleiding te rechtvaardigen. Want, "ik heb het verdiend!".
Huberts zag dat onderzoekers tot dusver geen oog hadden voor zulke rationele rechtvaardigingen die ingaan tegen al even rationeel genomen voornemens. Als test schotelde Huberts een aantal studentes een chocoladereep voor. Allen deden aan de lijn, en moesten aangeven hoe aanlokkelijk zij de reep vonden. Wat bleek. Hoe aanlokkelijker de 'zonde', hoe meer redenen de proefpersonen bedachten er toch aan toe te mogen geven. Bovendien pasten zij deze rechtvaardigingsstrategieën niet alleen toe, maar deden ook actieve pogingen nieuwe rechtvaardigingen te bedenken.
Roken om te stoppen
Terug naar Tom Waits en Iggy Pop, want ook zij staken hun eerste niet zomaar op. Na jaren roken, vertelt Iggy, voelt hij medelijden met hen die maar door blijven paffen. Tom beaamt, eindelijk kan hij zich weer concentreren. Dan kijkt Tom even peinzend voor zich uit, en zegt: "You know, the beauty of quitting is, now that I've quit, I can have one... 'cause I've quit." Of Iggy er ook één wil. "Well, since I've quit, I can have one!", zegt Iggy dankbaar. Roken als onderdeel van het stoppen, als daar niet over na gedacht is.
Met alcohol, nicotine en diners bedreigen Kerst en Oud & Nieuw al onze weloverwogen voornemens op een gezonder leven. Daarbij hebben we dus niet alleen ons ongecultiveerde onderbewuste te vrezen. Integendeel, onze zorgvuldig door de eeuwen heen ontwikkelde en verlichte ratio draagt volop bij aan de ondermijning van haar eigen geesteskinderen. Dus nee, het vlees is niet zwak. Het  vlees weet heel goed wat het wil, en de geest heeft maar te volgen.
En Tom? Zodra Iggy is opgestapt, kijkt hij schichtig om zich heen en peutert er nog een uit het pakje.