Filosofiedocent verwerkt zijn antwoorden op anonieme studentenvragen in een boek

Wetenschaps- en milieufilosoof Floris van den Berg is een van de meest uitgesproken docenten van de UU. Hij schreef verschillende boeken, waaronder De vrolijke veganist en De olijke atheïst. Hij werkte mee aan het EO-programma Rot op met je religie. Op DUB schreef hij regelmatig opinies waarin hij de universiteit oproept duurzamer te zijn, bijvoorbeeld door een vliegverbod in te stellen en al het vlees uit de kantines te bannen. Hij noemt zichzelf diehard atheïst, een abolitionist – iemand die tegen letterlijk elke vorm van instrumenteel gebruik van dieren is – en een presentist – iemand die oog heeft voor de discriminatie van toekomstige generaties door huidige beslissingen en gedrag. In zijn cursussen Filosofie gaat hij het debat met studenten niet uit de weg. In zijn online bachelorcolleges Filosofie sluit hij elk college af met de vraag. 'Ask me anything' waarop studenten anoniem een vraag kunnen stellen. Hij beantwoordt deze vragen vervolgens schriftelijk waardoor een collectie Ask me anythings is ontstaan. Van den Berg wil dit uitwerken tot een boek.

Hoe is ‘Ask me anything’ begonnen?
“Toen we aan het begin van de coronatijd alles online gingen doen, zocht ik naar nieuwe methodes om de colleges interactief te maken. De ‘Mentimeter’, een app waarmee studenten tijdens een college anoniem vragen kunnen stellen, leek me interessant, juist omdat het anoniem is. Ik begon er elk college mee. Je kunt leuke vragen stellen om het ijs te breken, of vragen om uit te dagen. Ik maakte ook kwisjes om het begrip vorige colleges te testen. En ik eindigde telkens met: ‘Ask me anything’. In principe stelde ik die vraag naar aanleiding van het college, maar dat breidde zich al snel uit.

“Ik had honderd studenten van wie veel internationale studenten, en ze konden een ongelimiteerd aantal vragen stellen. Soms gaf ik gelijk antwoord, soms gaf ik aan dat ik het op moest zoeken. De schriftelijke antwoorden zette ik op Blackboard. Dat deed ik elk bij college, dus dat document met vragen en antwoorden werd steeds groter.”

Ask me anything, vraag van een student:
Wat is belangrijker: absoluut gelijk hebben of absoluut overtuigend zijn?
Deze vraag is een voorbeeld van een valse dilemmafout. Het is alsof je iemand vraagt: wil je liever je been laten amputeren of je arm laten amputeren?  Als je absoluut gelijk hebt, maar er niet in slaagt om mensen te overtuigen, is dat frustrerend. Denk aan een wiskundeleraar die er niet in slaagt om zijn of haar leerlingen wat basiscijfermateriaal bij te brengen. Of een mensenrechtenactivist die er niet in slaagt de regering van Saoedi-Arabië te overtuigen om te stoppen met het discrimineren van vrouwen, homoseksuelen, afvalligen, atheïsten enzovoort. Aan de andere kant, als je absoluut overtuigend bent voor de verkeerde zaak kan het heel gevaarlijk zijn. Hitler overtuigde grote mensenmassa's van zijn gevaarlijke ideeën. Een ander voorbeeld van dit gevaar zijn de charismatische sekteleiders die hun toegewijden betoveren.

Vragen stellen lijkt mij de kern van filosofie, en gelet op jouw scherpe standpunten ook van hoe jij in het leven staat. Is dit bedoeld om studenten te leren wat een vraag is?
‘‘Ask me anything’ laat mooi zien wat studenten denken dat filosofie is en waar ze zelf mee bezig zijn. Sommige vragen gingen over filosofie, waardoor ik allerlei begrippen kon uitleggen. De meeste vragen gingen echter buiten de stof om.

“Dat gaf niet, want ik kon deze gelegenheid ook aangrijpen om het te hebben over verschillende soorten vragen. Filosofische kennis kan je helpen om te analyseren wat een zinnige vraag is. ‘Wat is er vóór de Big Bang?’, is in principe een natuurkundige vraag. Maar de vraag is of het een zinnige vraag is. ‘Wat is het gewicht van rood?’, is een semantisch goede vraag, maar dat betekent niks.

‘Als het een normatieve vraag is, moet je jezelf afvragen: ben ik het met het antwoord eens? En zo niet, waarom dan? Normaal gesproken zou je dat in college niet zo doen, maar ‘Ask me anything’ gaf mij wél die mogelijkheid.”

Hoe persoonlijk wordt het als je zulke vragen beantwoordt?
“Ik hoef het in mijn colleges niet per se te hebben over mijn persoonlijke standpunten over bijvoorbeeld veganisme of geloof. Maar als ze het vragen, krijgen ze een eerlijk antwoord. Ik ben in mijn antwoorden niet, zoals dat heet, politiek correct. Ik ben veganist, lid van de Partij van de Dieren en kritisch over religie. Ik ben daar heel eerlijk in.

“Maar hoewel dat soms schuurde, viel het me op dat ze graag veel persoonlijke vragen stelden: over mijn hondjes bijvoorbeeld, en wat ik heb gestudeerd. Omdat ik een heel sterke mening heb, willen ze ook graag weten hoe ik mijn kinderen opvoed en of ik ze niet atheïstisch of veganistisch indoctrineer. Ook kreeg ik veel persoonlijke vragen over duurzaamheid: heb je een auto, vlieg je wel eens?”

Ask me anything, vraag van een student:
Wat is je mening over drugs?
‘Persoonlijk gebruik ik geen drugs (ook geen alcohol of tabak), omdat ik de controle over mezelf wil behouden en ik geef om mijn gezondheid. Als mensen goed geïnformeerd dingen doen waar ze schade van kunnen ondervinden, is het hun persoonlijke keuze, zo lang ze er anderen niet mee beschadigen. Met veel drugs is er veel schade aan anderen. Denk aan het drugsgerelateerde geweld in de wereld. Of het chemische afval van illegale drugslabs in Nederland. Vlees eten is meer immoreel dan drugsgebruik. Bij vleeseten is er per definitie sprake van moord – het lichaam ligt op je bord. (Als je zelfgekweekte wiet gebruikt, lijkt er geen schade te zijn. Niet alle drugs veroorzaken schade.) En de vleesindustrie heeft een enorme negatieve impact op het milieu.

Hoe reageren studenten op de antwoorden die je gaf?
“Soms zeiden studenten: ‘Je bent nu aan het propageren, je geeft je mening!’ Maar als je daarom vraagt, is dat wat je krijgt. Het is een inleidende filosofiecursus. Het is mooi meegenomen als ze namen en concepten leren begrijpen, maar het gaat er vooral om dat studenten kritisch leren denken en over hun eigen standpunten en goede argumenten kunnen geven, inconsistenties kunnen zien en terug kunnen blikken op hun eigen handelen; of je nu vlees eet of in God gelooft. Die zelfreflectie wil ik ze aanleren.”

Als je goed kan uitdelen, tijdens een cursus of bij ‘Ask me anything’, moet je ook goed kunnen incasseren.
“Bij ‘Ask me anything’ ben ik degene die incasseert. Daarom is het fijn dat het anoniem is: ik beledig niemand als ik iets lelijks zeg tegen anonieme studenten. Dat zou ik in mijn rol als docent niet zo snel persoonlijk tegen een student zeggen. Als docent heb ik ook een pedagogische rol. Als het anoniem is, kan het wel, vind ik. Want dan kan die student nog gewoon met mij communiceren.”

Ask me anything, vraag van een student:
Hou je van planten? Je eet ze ook op.
Goede en slimme zet! (Goede retoriek) Ik hou wel van planten, maar ik eet ze ook. Planten kunnen niet lijden, in tegenstelling tot veel dieren. Daarbij, het is gebruikelijk om te zeggen: 'Ik hou van dieren!' en foto's van schattige dieren op de sociale media te plaatsen. Het is niet zo gebruikelijk om hetzelfde te doen met planten. Ik gebruik de juxtapositie van 'houden van -eten' om te wijzen op een emotionele dissonantie. Maar de analogie kan niet worden uitgebreid naar planten. Uiteindelijk gaat het, zoals we hebben besproken, niet alleen om het gebruik ervan, maar ook om het schaden ervan. Planten voelen geen pijn en lijden zoals dieren. Zelfs als planten zouden kunnen lijden, zal hun lijden heel anders zijn dan het lijden van gevoelige wezens die een centraal zenuwstelsel hebben.

Kwam de spanning van zulke discussies ook buiten ‘Ask me anything’ voor?
“Tijdens een college had ik het over verkrachting. Een student die zo’n traumatiserende ervaring had meegemaakt, vond dat ik daar niks over mocht zeggen. Toch ik laat me niet censureren, hoe pijnlijk dat voor sommigen soms ook kan zijn. Wetenschap is sowieso onpersoonlijk, terwijl zo’n vreselijke gebeurtenis juist heel persoonlijk is.

“Aan het begin van de cursus krijgen studenten van mij een waarschuwing: pas op, het is mogelijk dat je aan het eind van de cursus anders bent dan in het begin, en als je dat niet wil, dan moet je het niet doen. Later wordt het wel eens verhit, dan zeg ik: weet je nog?, ik heb je gewaarschuwd!”

Zijn er vragen langsgekomen, waarvan je dacht: dit gaat echt te ver?
“Over Black Lives Matter kwamen vragen langs, en daar reageerde ik op. Maar bij sommige antwoorden schreven sommige studenten: all cops are bastards. Daar werd ik wel boos om, dit is een te grote generalisatie. Of er werd opgeroepen tot geweld tegen politieagenten, ‘kill the bastards’, of zoiets. Ik ben een liberaal, dus ik vind dat je alles mag zeggen wat je wilt, behalve geweld of oproepen tot geweld. Daar heb ik nadrukkelijk bij stil gestaan.”

Ask me anything, vraag van een student:
Waarom praten we over zoveel mannelijke filosofen? Zijn er gewoon minder vrouwelijke filosofen?
Filosofie gaat ver terug in de tijd en vrouwen zijn lange tijd uitgesloten geweest van onderwijs. Pas recent spelen vrouwen een rol in het hoger onderwijs. Het aantal vrouwen in de filosofie is historisch gezien erg laag als gevolg van deze lange tijd van uitsluiting. Ook nu nog is het aantal mannen veel groter dan het aantal vrouwelijke filosofen.

Van ‘Ask me anything’ komt nu een boek.
“Aan het einde van de cursus had ik een behoorlijk collectie vragen en antwoorden, maar toen dacht ik: als ik dit boek ga maken, wil ik het wel goed doen. Ik vroeg me ook af of ik antwoorden bij moest schaven. Maar ik laat de antwoorden er ongefilterd in staan.

“Ik denk dat deze vragen interessant zijn voor een boek omdat het op een toegankelijke en leesbare manier laat zien wat filosoferen is. Bovendien zet het aan tot zelfreflectie. Er zitten controversiële vragen en antwoorden tussen die uitdagen om zelf je standpunt in te nemen (of te heroverwegen).

“Ik heb een paar mensen in mijn omgeving mee laten lezen, want ik wil ook niet dat dit boek mijn ontslag betekent. Ik bedoel: tegenwoordig moet je toch goed uitkijken. Dat geldt ook voor dit interview. Vroeger was een interview niet zo’n probleem, maar als je nu iets politiek incorrects zegt… dat is echt een probleem. Je moet soms echt je woorden op een gouden schaaltje leggen.”

Heb je nog meer plannen?
“Ik ga volgend collegejaar een mastercursus geven. Daar ga ik ‘Ask me anything’ ook introduceren. Ik ben heel benieuwd wat voor vragen zij gaan stellen. Zijn dat moeilijkere vragen, andere vragen? Zij kiezen het vak, het is geen verplichting, dus wellicht zitten ze er heel anders in.”