Hans Clevers: 'NWO moet van de wetenschappers blijven'

Na jaren van discussies en adviezen is de kogel door de kerk: het kabinet wil onderzoeksfinancier NWO grondig op de schop nemen. Pas toch op, waarschuwt KNAW-president Hans Clevers.
“Er was de afgelopen weken al wat onrust over de nieuwe wetenschapsvisie van het kabinet”, zegt Clevers, vermaard biowetenschapper en president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. “Veel plannen zijn aan ons voorgelegd en we werden goed op de hoogte gehouden, maar het hoofdstuk over NWO was tot anderhalve week geleden nog leeg. Dus we voorzagen wel dat er iets groots stond te gebeuren.”
Het wetenschappelijk onderzoek krijgt in Nederland op twee manieren geld van de overheid: via de universiteiten (en hogescholen en instituten) en via de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Bij NWO zijn de beste wetenschappers met elkaar in competitie om het geld. Ze dienen een aanvraag in en commissies van deskundigen verdelen het geld.
Dat gaat best goed, vinden allerlei evaluatiecommissies, maar er is ook kritiek op NWO. De organisatie is een lappendeken. Een eilandenrijk. Verkokerd. Het zou allemaal veel efficiënter en beter kunnen. Er moet een einde komen aan het eindeloze overleg tussen de verschillende stichtingen en wetenschapsgebieden.
Daarom willen minister Bussemaker en staatssecretaris Dekker NWO aanpakken. In hun omvangrijke Wetenschapsvisie 2025 staat dat de organisatie wordt “gekanteld”. Er moet een machtige raad van bestuur komen met een “breed samengestelde” raad van toezicht. Ze gaan daartoe een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer indienen.
Is NWO inderdaad een lappendeken?
“Jawel, maar toch draait NWO fantastisch. De kosten zijn ook helemaal niet zo hoog, voor zover we kunnen inschatten. Daarom moet je voorzichtig zijn met grote ingrepen. Zolang het goed gaat, kun je beter de weg van de evolutie kiezen.”
Wat is het gevaar van de plannen?
“De vraag is vooral wie er in die raad van toezicht zullen zitten. Zijn dat ondernemers? Dan zou NWO de speelbal kunnen worden van het bedrijfsleven, dat toch al 275 miljoen euro van het vrije budget heeft opgeëist voor het ‘topsectorenbeleid’. Of komen de rectoren van universiteiten in die raad van toezicht, zoals ook wel eens is geopperd? Dat moeten we niet hebben. NWO moet van de wetenschappers blijven.”
De rectoren komen toch ook uit de wetenschap?
“Maar dat is voor de meesten van hen alweer een hele tijd geleden. Nee, de rectoren zijn vooral een verlengstuk van hun universiteit. Bij NWO moeten wetenschappers aan het roer blijven staan.”
Hoe komt het kabinet dan tot andere conclusies?
“Bestuurders praten liever met elkaar dan dat ze naar wetenschappers luisteren, zoals ze ook liever niet met dokters of onderwijzers in gesprek gaan. Ik zit nu wel eens aan de tafels waar dit soort beslissingen wordt genomen en dan ben ik de enige wetenschapper in het gezelschap. De stem van de wetenschap klinkt hier in Nederland niet zo hard.”
Er is ook veel kritiek op NWO, onder meer van de leden van de Jonge Akademie.
“Maar die kritiek richt zich vooral op de selectie. NWO heeft nu eenmaal weinig geld. Je zou ten minste twintig procent van de onderzoeksvoorstellen willen honoreren en dat kan niet, dus is het vaak willekeurig wie van die twintig procent geld krijgen en wie niet. Laat dezelfde commissie nog een keer vergaderen en er zou misschien een heel andere lijst van laureaten uitkomen. Daar komt bij dat universiteiten soms passief zijn en via NWO hun personeelsbeleid voeren: pas als iemand een beurs van NWO in de wacht sleept, krijgt hij een baan. Daar kun je kritiek op hebben, maar dat verandert allemaal niet in de plannen van het kabinet.”
Moet alles dan bij het oude blijven?
“Nee, wij begrijpen ook wel dat er iets aan NWO moet veranderen. De verschillende wetenschapsgebieden zijn nu heel erg zelfstandig, waardoor het lastig is om onderzoek er doorheen te krijgen dat de disciplines overstijgt. Er kunnen wel wat schotten verdwijnen tussen die afdelingen, en misschien blijken er dan ook wel een paar overbodige bureaumedewerkers te zitten. Misschien kan het bestuur wat meer slagkracht krijgen en zijn enkele wetenschapsgebieden te zelfstandig. Maar dat snapt NWO zelf ook wel en daar kun je iets aan doen. Daarvoor hoef je niet alles op de schop te nemen. Nu dreigt NWO een waterhoofd te krijgen met een zwaar bestuur dat zijn eigen gang kan gaan.”
Wat is er zo goed aan NWO?
“Dat de beste wetenschappers vrij onderzoek kunnen doen. Vanuit de universiteiten is vaak gezegd dat de keuzes van NWO haaks staan op het universitaire beleid. Dan krijgt een groot wetenschappelijk talent opeens een beurs, terwijl hij eigenlijk niet in de plannen van de universiteit past. Zo iemand moet worden ingepast en zo. Ik heb het zelf ook wel eens meegemaakt in mijn vakgroep. NWO is een beetje een luis in de pels van universiteiten, maar dat moet je zo houden. Juist dat spanningsveld werkt goed.”