Historicus Boekestijn over Brexit: 'Ideologische verdwazing'

Eigenlijk had het vandaag al zover moeten zijn, maar eind vorige week werd op de valreep de Brexit-deadline verplaatst naar 12 april. De hoop is dat het Britse parlement in deze extra twee weken voor elkaar krijgt wat de afgelopen twee jaar niet is gelukt: het eens worden over de wijze waarop de Britten uit de Europese Unie stappen. Als dit lukt, dan heeft het Verenigd Koninkrijk tot 22 mei, eén dag voor de Europese verkiezingen, om dit plan te implementeren. Maar omdat geen van de acht tinten Brexit woensdagavond een meerderheid van het parlement wist te krijgen, is dit nog zeer de vraag. Naar verwachting gaat premier Theresa May voor de derde keer proberen haar eigen Brexit-deal langs het parlement te loodsen. Nog nooit werd een voorstel van een Britse regering zo overweldigend weggestemd, dus waarom zou het dit keer wel lukken? Nou, omdat ze de tegenstemmers belooft op te stappen als ze voor haar deal stemmen. Hoe moet je als toeschouwer dit soort tandenknarsende taferelen ooit bevatten?

“Het is een rampzalig plan van begin tot einde. Het is het gevolg van foutenfestivals, geestelijke luiheid en ideologische verdwazing.” Zo somt Boekestijn woensdagavond de huidige stand van zaken op in een bomvolle zaal (270 zitplaatsen) in TivoliVredenburg. Zijn lezing wordt georganiseerd door het Haagsch College, een initiatief waarbij analisten en politici in collegevorm context geven aan de soms overweldigende stroom aan dagelijkse gebeurtenissen. In vogelvlucht neemt hij het publiek mee door het hele Brexit-proces, gepaard met beelden van Britse politici die bij de meesten onder ons een combinatie van schaterlachen en totale verbijstering oproepen. Maar waarom hechten zoveel Britten zoveel waarde aan het verlaten van de EU?

Hoe de Brexit tot stand kwam
Om hun gedachtegang te begrijpen, neemt Boekestijn het publiek mee terug naar de oorsprong van het Europese project. Het kwam als het ware als een feniks voort uit de as van de Tweede Wereldoorlog, waarin het continent zichzelf bijna totaal vernietigd had. Het moest leiden tot meer eenheid. “Nooit weer”, was de consensus op het continent. De Britten hadden de oorlog echter heel anders ervaren, niet in de laatste plaats omdat hun land nooit bezet is geweest. Voeg hieraan toe de pro-markt, anti-staat en anti-compromis stromingen van de Britse politiek en voor je het weet ben je bij oud-premier David Cameron, die een EU-referendum belooft om deze stromingen voor eens en altijd de das om te doen. Alleen dan stemt een nipte meerderheid van 51,9 procent opeens vóór het verlaten van de Europese Unie, een situatie waarmee zelfs de voorstanders geen rekening hadden gehouden. Hoe kon dit gebeuren?

Boekestijn geeft meerdere verklaringen. Voor een deel is het te wijten aan onze feitenvrije maatschappij. Niet alleen de tabloids oefenden grote invloed uit tijdens de campagne (80 procent van de tabloids is voorstander van Brexit en deze hebben ook nog eens vier keer zo veel lezers als de tegenstanders), maar ook uitgebreide social media-campagnes vol met nepnieuws, manipulatie en discutabele financiering (bekend als het Cambridge Analytica schandaal) hadden een significante impact. Ook de grootste oppositiepartij, Labour, treft blaam, zegt de historicus. Partijleider Jeremy Corbyn hield zijn partij namelijk grotendeels buiten de campagne. Dit is niet bijzonder verrassend, vertelt Boekestijn, aangezien Corbyn helemaal geen fan is van de EU. In een eerder referendum in 1975 stemde hij tegen het Britse EU-lidmaatschap. Bovendien hoopte hij dat wanneer de conservatieven ‘deze gifbeker’ alleen zouden moeten opdrinken, hij zelf minister-president kon worden. Het liep uiteindelijk anders. Net zoals toen May begin 2017 vervroegde verkiezingen inlaste in de veronderstelling dat dit tot een overweldigende meerderheid voor de conservatieven zou leiden. Het werd “nog een eigen doel” om maar even de woorden van de Brexit-coördinator van het Europees Parlement, Guy Verhofstadt, te lenen.

En wat willen die Britten dan nou precies, als ze roepen take back control? Nou, allereerst gaat het om controle over migratie, zegt Boekestijn. Het probleem is echter dat vrij personen- en goederenverkeer een van de steunpilaren van de Europese Unie is, waar dus niet zomaar aan getornd mag worden. Bovendien doet dit het probleem van de grens tussen Ierland en Noord-Ierland (dat bij Groot-Brittannië hoort) weer oplaaien. Het extreme geweld dat zich daar nog niet heel lang geleden voordeed, werd juist met hulp van de EU opgelost. Ook willen voorstanders van Brexit uit supranationale instituties stappen, zoals het Europese Hooggerechtshof en het (door Groot-Britannië mede-opgerichte) Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Daarnaast willen voorstanders van Brexit dat hun land niet langer contributie betaalt. De inmiddels befaamde rode bus van de Leave-campagne met daarop de “onjuiste” claim dat het verzuimen van deze betalingen de Britse gezondheidszorg ten goede zou komen, is een voorbeeld van wat Boekestijn de politics of fear noemt, waarmee het pro-Brexit kamp uiteindelijk het referendum weet te winnen. Kortom, ze willen dat Groot-Brittannië weer de dienst uit gaat maken op het internationale toneel, dat ze haar eigen handelsverdragen stelt, andere landen haar wil oplegt en zelf beslist wie er wel en niet dit steeds verder wegdrijvende eiland op mag. Make Brittannia great again, zou je kunnen zeggen.

De toekomst van Europa na de Brexit
Ondanks de grondigheid van het college heeft het publiek nog tal van vragen. Iemand wil weten waarom we de Britten niet gewoon uit de EU kunnen zetten zonder deal (een ‘harde Brexit’), als voorbeeld voor andere landen die eruit willen. Dat moeten we niet willen, antwoordt Boekestijn. Hoewel de harde Brexiteers een punt hebben als ze constateren dat het niet bepaald goed gaat met de EU, zouden we Brexit misschien eerder moeten zien als een wekroep voor Europa. Iemand anders vraagt zich af waarom er nou zoveel te doen is rondom die Brexit-datum. Kunnen de Britten niet gewoon beginnen met onderhandelen wanneer ze uit de EU zijn? Onverstandig, aldus Boekestijn. Een harde Brexit is pure chaos, met grenscontroles en files en al. Daar wordt je onderhandelingspositie  nou ook niet bepaald sterker van. Bovendien hebben we de Britten nodig op het wereldtoneel, zegt hij. Gezien de huidige machtsverhoudingen in de wereld zou juist méér samenwerking het antwoord moeten zijn, niet minder.

Het patroon dat Boekestijn schetst, is dat politieke leiders steeds weer verkeerde inschattingen uit eigen- of partijbelang maken, alles ten koste van het landsbelang. “Wat je dus ziet bij die Brexit is dat er dus echt rattenvangers van Hamelen bestaan.” vertelt hij na afloop. “Het populisme in de politiek is op dit moment zo sterk geworden dat je mensen alles wijs kunt maken. Als mensen niet meer warm worden van ideologische scheidslijnen, dan moet je dus zelf een crisis veroorzaken om gekozen te worden. Vervolgens kom je met allemaal nepfeiten en dan zeg je dat jij de enige bent die het kan oplossen.”

Boekestijn hoopt dat de Britten op zijn minst in de douane-unie blijven, vergelijkbaar met de situatie in Noorwegen, maar waarschuwt dat er nog veel ongelukken kunnen gebeuren. “Een no-deal Brexit kan nog steeds, maar op dit moment is het onwaarschijnlijk. Dat zou namelijk totale krankzinnigheid zijn. Maar voor Europa als geheel ben ik somber. Als bijvoorbeeld de Oost-Europeanen eruit vallen, of Italië, dan stort alles gewoon in.” Maar zelfs in de diepste duisternis komt er uiteindelijk weer licht: “Als het echt helemaal misgaat, laten we dan een kleiner Europa opbouwen. Als je er dan bij wilt horen, ben je welkom, maar dan moet je je wel aan de regels houden. Misschien gaat het daarop uitlopen, dat we het opnieuw gaan doen.”