Hoe in vijf jaar de honderden miljoenen van de basisbeurs verdampten
Illustratie: Rueben Millenaar/Folia
De honderden miljoenen die vrijkomen door het afschaffen van de basisbeurs leiden nog niet tot kleinschaliger onderwijs en meer persoonlijke aandacht, zoals studenten vijf jaar geleden is beloofd. Door de snelle groei van het aantal studenten stijgt bij de meeste universiteiten en een deel van de hogescholen het aantal studenten sneller dan het aantal docenten, blijkt uit ons onderzoek. Opvallend, want bij de invoering van het leenstelsel werd juist gevreesd voor een afname van het aantal studenten.
Perverse prikkel
Die groei wordt onder meer veroorzaakt doordat het budget dat hogescholen of universiteiten krijgen grotendeels afhankelijk is van het aantal studenten dat ze hebben. Veel studenten werven betekent dat een universiteit of hogeschool een groter deel van het budget voor hoger onderwijs krijgt, maar doordat dat budget niet evenredig meegroeit wordt het bedrag dat universiteiten en hogescholen per student krijgen steeds kleiner. Door het starten van Engelstalige opleidingen voor de internationale markt zijn er ook nauwelijks meer grenzen aan de groei van het aantal studenten.
Voor dit probleem waarschuwde de commissie-Veerman al in 2010 in haar rapport Differentiëren in drievoud. Zij pleitte voor een grote investering in het hoger onderwijs, maar koppelde daaraan ook dat studentenaantallen minder belangrijk moesten worden voor de financiering. Achteraf gezien is de investering waar de commissie-Veerman voor ijverde er wel gekomen, maar is de voorwaarde die erbij hoorde – de ontkoppeling van de financiering en de studentenaantallen – er niet gekomen.
Schimmige beloftes
Dat is echter niet de enige oorzaak van het feit dat studenten weinig merken van het extra geld. Universiteiten en hogescholen beloofden vooruitlopend op de inkomsten van het leenstelsel uit de eigen reserves te investeren: de zogenoemde voorinvesteringen. Dit om een verloren generatie te voorkomen, die geen basisbeurs én geen beter onderwijs zou krijgen. Voor zover zij daarover verantwoording aflegden – uit ons onderzoek blijkt dat ze daar meer dan eens nalatig in waren – is vaak onduidelijk of dit daadwerkelijk extra investeringen waren, of dat al eerder geplande impulsen werden opgegeven als voorinvestering.
De politiek in Den Haag en de medezeggenschap in het land stonden erbij en keken ernaar. Minister Jet Bussemaker (Onderwijs, Cultuur & Wetenschap; PvdA) had zichzelf in 2014 al buitenspel gezet door universiteiten en hogescholen een blanco cheque te geven, zo blijkt uit ons onderzoek. Terwijl ze met de universiteiten en hogescholen afsprak dat ze extra geld zouden investeren, bleek ze achter de schermen niet zo strikt vast te houden aan die lezing.
“U mag ook dingen die u al doet die leiden tot verbetering van het onderwijs meetellen. U mag gebouwen meetellen, u mag van alles en nog wat”, zo vatte de Groningse universiteitsbestuurder Sibrand Poppema de woorden van de minister in 2014 samen in een discussie met de universiteitsraad.
De medezeggenschap buitenspel
Die studenten in medezeggenschapsraden hadden in de praktijk te weinig ervaring en te weinig kennis van bestuurlijke slimmigheidjes om een ongelooflijk complex project als de voorinvesteringen tot een goed einde te brengen. Voormalige leden van studentenraden van universiteiten en hogescholen laten ons weten dat ze vaak door bestuurders nauwelijks werden betrokken.
Bovendien voelden ze zich door de jaarlijkse wisselingen vaak niet goed voorbereid op moeilijke financiële discussies. Dat wordt nog eens ingewikkelder wanneer bestuurders zich schuldig maken aan bordjes verhangen of andere trucjes, zoals het plannen van een besluit over de voorinvesteringen in de eerste vergadering van een nieuw raadsjaar.
Slappe knieën
Bij de daadwerkelijke bestedingen van de opbrengsten van het leenstelsel zou het anders moeten gaan, vond ook Bussemakers opvolger Ingrid van Engelshoven (Onderwijs, Cultuur & Wetenschap; D66). Zij schakelde de Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie (NVAO) in. Voordat universiteiten en hogescholen het echte basisbeursgeld zouden krijgen moesten ze een plan schrijven waarover de NVAO een advies aan de minister uitbracht.
Het werd een slagveld. Bijna de helft van de hogescholen (waaronder de vijf grootste) en twee universiteiten kregen een negatief advies. We zitten nu in het derde van zes jaren waarin de opbrengsten van het leenstelsel op deze manier worden verdeeld, en nog steeds hebben een op de vijf instellingen geen goedgekeurd plan. Gevolgen daarvan hebben universiteiten of hogescholen nog niet ondervonden: het geld werd steeds toch uitgekeerd, dit jaar met de coronacrisis als excuus.
Bovendien passeerde minister Ingrid van Engelshoven tot tweemaal toe haar eigen onderwijskeurmeester. Negatieve adviezen van de NVAO over de plannen van de Hanzehogeschool Groningen en de Technische Universiteit Delft legde Van Engelshoven na een persoonlijk gesprek met de bestuurders van de instellingen, met een magere verantwoording, naast zich neer.
Hoogleraar Henriëtte Maassen van den Brink, die meermaals in NVAO-panels zat, ziet het met lede ogen aan. Het lijkt er volgens haar op dat alle universiteiten en hogescholen uiteindelijk hun geld gaan krijgen, terwijl bij sommige plannen ‘echt wel vraagtekens zijn’ over hoe je onderwijsverbeteringen achteraf kunt controleren. ‘Dat is ondermijnend voor afspraken die we hebben gemaakt, en ook voor het vertrouwen bij studenten die hun basisbeurs moesten inleveren.’
Op zoek naar miljoenen, verstopt tussen belofte en praktijk
Het ziet er in theorie best florissant uit, in 2015. In ruil voor een uitgeholde basisbeurs komt er een ‘sociaal’ leenstelsel. Studenten kunnen naar behoefte geld lenen, en betalen dat later naar draagkracht terug. Er komt een berg geld vrij voor beter onderwijs, en studenten kunnen meepraten hoe dat onderwijs eruit gaat zien.
De werkelijkheid anno 2021 is grimmiger. Het sociale aspect van het leenstelsel is naar de achtergrond verdrongen door het grote aantal jonge mensen dat op jonge leeftijd een fikse schuld heeft opgebouwd. Folia, DUB en andere media bij universiteiten en hogescholen hebben het afgelopen jaar een onderzoek uitgevoerd naar de zogeheten voorinvesteringen en kwaliteitsplannen, ofwel hoe het geld van de afgeschafte basisbeurs is besteed.
Met hulp van redacties op hogescholen en universiteiten in het hele land heeft ons onderzoeksteam onder meer in de jaarrekeningen van 2015 tot en met 2019 van 25 instellingen (13 universiteiten en de 12 grootste hogescholen) gezocht naar de verantwoording die is afgelegd over de voorinvesteringen en de besteding van de basisbeursmiljoenen
We hebben dataonderzoek gedaan naar de ontwikkeling van studenten- en docentenaantallen, en de financiële positie van instellingen in kaart gebracht. De voorinvesteringen en kwaliteitsplannen en de controle daarop door Algemene Rekenkamer en NVAO hebben we waar mogelijk bestudeerd, en er is een reeks interviews en achtergrondgesprekken gevoerd met betrokken bestuurders, onderzoekers, studenten en politici.
Dit onderzoek, financieel (en moreel) ondersteund door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en tracht een beeld te geven van de grote gaten tussen (politieke) beloftes en de praktische werkelijkheid, en van de consequenties die dat heeft voor een behoorlijk grote groep jonge mensen in Nederland. De serie verhalen sluiten we een paar dagen voor de geplande Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart af. (Altan Erdogan, hoofdredacteur Folia)
Het ziet er in theorie best florissant uit, in 2015. In ruil voor een uitgeholde basisbeurs komt er een ‘sociaal’ leenstelsel. Studenten kunnen naar behoefte geld lenen, en betalen dat later naar draagkracht terug. Er komt een berg geld vrij voor beter onderwijs, en studenten kunnen meepraten hoe dat onderwijs eruit gaat zien.
De werkelijkheid anno 2021 is grimmiger. Het sociale aspect van het leenstelsel is naar de achtergrond verdrongen door het grote aantal jonge mensen dat op jonge leeftijd een fikse schuld heeft opgebouwd. Folia, DUB en andere media bij universiteiten en hogescholen hebben het afgelopen jaar een onderzoek uitgevoerd naar de zogeheten voorinvesteringen en kwaliteitsplannen, ofwel hoe het geld van de afgeschafte basisbeurs is besteed.
Met hulp van redacties op hogescholen en universiteiten in het hele land heeft ons onderzoeksteam onder meer in de jaarrekeningen van 2015 tot en met 2019 van 25 instellingen (13 universiteiten en de 12 grootste hogescholen) gezocht naar de verantwoording die is afgelegd over de voorinvesteringen en de besteding van de basisbeursmiljoenen
We hebben dataonderzoek gedaan naar de ontwikkeling van studenten- en docentenaantallen, en de financiële positie van instellingen in kaart gebracht. De voorinvesteringen en kwaliteitsplannen en de controle daarop door Algemene Rekenkamer en NVAO hebben we waar mogelijk bestudeerd, en er is een reeks interviews en achtergrondgesprekken gevoerd met betrokken bestuurders, onderzoekers, studenten en politici.
Dit onderzoek, financieel (en moreel) ondersteund door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en tracht een beeld te geven van de grote gaten tussen (politieke) beloftes en de praktische werkelijkheid, en van de consequenties die dat heeft voor een behoorlijk grote groep jonge mensen in Nederland. De serie verhalen sluiten we een paar dagen voor de geplande Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart af. (Altan Erdogan, hoofdredacteur Folia)
Mede mogelijk gemaakt door Altan Erdogan, Laura ter Steege en Yvonne van de Meent.
Dit is het eerste verhaal van een serie onderzoeksverhalen die mede mogelijk is gemaakt door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en verschillende redacties bij hogescholen en universiteiten in Nederland.