Hoe voorkomen we nieuwe Diederik Stapeltjes?(2)

Hoe zorgen opleidingen ervoor dat ze eerlijke academici afleveren? DUB bekijkt drie praktijkvoorbeelden.
Je moet studenten al vroeg vertrouwd maken met wat integriteit in de wetenschap betekent. Dat zei docent Ethiek Mariëtte van den Hoven maandag op DUB. In het tweede deel van dit tweeluik onderzoekt DUB hoe studenten aan de UU college krijgen over wat onderzoekers wel en niet mogen doen.
Case 1 : Een gedragscode voor studenten. Dat was een van de tastbare resultaten van de honourscursus (h)eerlijke wetenschap bij Sociale Wetenschappen. 
Case 2 : That thing called science is sinds enkele jaren een populaire cursus voor promovendi in de Life Sciences. Ook bachelor- en masterstudenten Biomedische Wetenschappen en Geneeskunde krijgen tegenwoordig les in wetenschappelijke integriteit.
Case 3 : De interactieve film The Lab wordt gebruikt in een honoursprogramma van Biologie. Welke keuzes zou je maken als overbelaste postdoc of argwanende student in een onderzoeksgroep waar met data wordt geknoeid?

Case 1: Een waaier met tips
Studenten Sociale Wetenschappen stelden vorig jaar een heuse ethische code op. Dat je iets niet mag overschrijven, dat weten de meeste studenten wel. Maar wat doe je als er een ‘meelifter’ in je groepje zit?
Bûh, een moraliserend lesje over plagiaat en dat dat niet mag. De studenten van het Von Humboldt College, het honoursprogramma van Sociale Wetenschappen, liepen aanvankelijk niet over van enthousiasme toen ze hoorden wat het thema van hun cursus zou zijn. “Maar ik wilde juist laten zien dat het bij eerlijke wetenschap om veel meer gaat dan de sensationele mediaverhalen over een narcistische fraudeur die overduidelijk over de schreef gaat”, vertelt initiatiefnemer en docent Jaap Bos van het programma (H)eerlijke wetenschap.
De ontmaskering van Diederik Stapel vormde de aanleiding om studenten met vragen rondom wetenschappelijke integriteit te confronteren. “Dat was een wake up call. Het was een onderwerp dat we in ons onderwijs toch een beetje hadden laten liggen."
De studenten produceerden een wetenschappelijk tijdschrift (Social Cosmos), organiseerden een congres en maakten korte films rond het thema ‘eerlijke wetenschap’. Daarnaast ontwierpen ze een code of conduct voor studenten. Nieuwe studenten Sociale Wetenschappen krijgen sinds dit jaar aan het begin van hun studie een waaier (zie foto) met prikkelende vragen over ethiek en wetenschap. Andere faculteiten hebben inmiddels ook belangstelling getoond om de waaier te verspreiden.
Volgens Bos raakten studenten die aanvankelijk dachten weinig feeling te hebben met het onderwerp enthousiast toen ze merkten dat de thematiek veel breder was dan fraude alleen. “Studenten moeten afwegingen maken die sterk lijken op die van een wetenschapper. Ook studenten voelen druk om een behoorlijke paper af te leveren. Of neem het meeliftfenomeen. Studenten ergeren zich aan een lamlendig lid van een werkgroep, maar ondernemen meestal niets. Ik laat dan zien dat het onprofessioneel is om maar een beetje aan te modderen en dat je elkaar moet aanspreken op je werk.”
Het honoursprogramma is nu afgelopen, maar binnen de opleidingen is het integriteitsverhaal structureel op de kaart gezet. Zelf geeft hij een eerstejaars college over het thema, en elders in de opleidingen komt het nu ook terug. Daarnaast wil Bos als nieuwe teaching fellow de communityvorming versterken. “Als studenten meer betrokken zijn bij hun eigen onderwijs en bijvoorbeeld ook zelf onderwijs geven, komen ze vaker met dit soort vraagstukken in aanraking.”
Op de lange termijn kan dit de wetenschap als geheel ten goede komen. “Door studenten te laten “worstelen” met het grijze gebied waarin ze worden aangesproken op hun eigen wetenschappelijke en persoonlijke waarden, gaan we misschien een groter overstijgend probleem als – wat ik maar noem – de ‘verwinkeling’ of ‘vercommercialisering’ van de universiteiten tegen.”

Case 2: Dat ding dat wetenschap heet
That Thing Called Science. Zo heet een ambitieus en succesvol programma om promovendi Life Sciences vertrouwd te maken met ethische en maatschappelijke aspecten van wetenschap. De cursus gaf een impuls aan het onderwijs over wetenschappelijke integriteit.
“De bijeenkomsten maken soms veel los bij promovendi”, vertelt Frank Huisman, hoogleraar Geschiedenis van de Geneeskunde. “Oogkleppen vallen af. Soms zijn ze boos als ze horen dat hun ideaalbeeld van de wetenschap niet overeenkomt met de praktijk. Of ze voelen zich juist bevrijd als ze merken dat anderen ook vinden dat sommige dingen in het onderzoek niet gaan zoals ze horen te gaan.”
Sinds enkele jaren biedt de faculteit promovendi onder de titel That Thing Called Science (TTCS) negen sessies aan waarin deskundigen of ervaringsdeskundigen vertellen hoe het er werkelijk aan toegaat in de wetenschap, bijvoorbeeld als je wilt publiceren in toptijdschriften, als je carrière wilt maken als clinicus of onderzoeker of als je een onderneming wilt beginnen. De cursus blijkt buitengewoon populair en werd al een keer uitgeroepen tot beste PhD-cursus van de Graduate School. Huisman, inhoudelijk medeverantwoordelijk voor de cursus, zegt: “Elk jaar moeten we vele promovendi teleurstellen. We kunnen helaas maar 40 deelnemers toelaten.”
Twee jaar geleden stonden masterstudenten bij Huisman en zijn collega’s op de stoep om hun eigen cursus over wetenschappelijke integriteit op te eisen. “Die hoorden van That Thing Called Science en die wilden dat soort onderwijs ook.”
In de nieuwe keuzecursus Science & Society (pdf) komen masterstudenten nu zes keer bijeen. De cursus wordt afgesloten met een essay over een wetenschappelijk dilemma dat de samenleving raakt. “Een van die essays, over de toelaatbaarheid van het gebruik van proefpersonen uit de derde wereld bij medische testen, werd gepubliceerd in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.”
De hoogleraar ziet dat binnen de university colleges en binnen honoursprogramma’s een behoorlijke inhaalslag wordt gemaakt als het gaat om het aanbieden van contextvakken als wetenschapsfilosofie en –geschiedenis. “Maar in feite zouden alle bachelorstudenten weer moeten leren dat alle disciplines uitgaan van dezelfde wetenschappelijke waarden en normen.”
Mede op aandringen van Geneeskundedecaan Miedema heeft dit aspect daarom sinds dit jaar een plek gekregen binnen het derdejaars blok Medical Humanities. Dat vak problematiseert allerlei zaken die je als arts kunt tegenkomen: hoe ga je bijvoorbeeld om met euthanasieverzoeken? De cursus werd onlangs door de visitatiecommissie aangemerkt als best practice in Nederland als het gaat om academische vorming van geneeskundestudenten.
Gedurende een week van het acht weken durende vak zullen studenten nu ook worden bijgespijkerd in scientific literacy. Huisman: “Veel studenten denken dat dat saai en abstract wordt, maar wij nemen een praktische kwestie als voorbeeld: het rumoer rondom de baarmoederhalskankerprik. Het zegt immers wat over wetenschap en het vertrouwen in het wetenschappelijk bedrijf als een groot deel van de bevolking het deskundig oordeel van het RIVM in twijfel trekt en besluit die prik niet te nemen.”
Huisman is blij dat Geneeskunde wetenschappelijke integriteit nu op verschillende momenten in het curriculum op de agenda zet. Hij benadrukt dat je daar niet vroeg genoeg mee kunt beginnen. “Hoe krijg je goed onderzoek? Dat begint bij goed onderwijs, want daar worden de toekomstige onderzoekers gesocialiseerd in een nieuwe wereld. Het moet dus beginnen vanaf week één, dag één. Docenten zullen studenten in de normale onderwijspraktijk moeten voorleven wat wetenschappelijke integriteit is. Dat werkt beter dan achteraf corrigeren met allerlei gedragscodes.”

Case 3: Speel zelf de eerlijke wetenschapper
De interactieve film The Lab schetst een schandalige fraudezaak die kan leiden tot de ondergang van een onderzoeksinstituut. De kijker kruipt in de huid van een van de hoofdrolspelers. De boel is te redden als je de juiste integere keuzes maakt.
Sta je als masterstudent Kim onderaan de hierarchie in het lab en zie je een veelbelovende postdoc sjoemelen met data? Wat doe je? Of ben je juist die jonge veelbelovende onderzoeker Hardik die de competitie in zijn nek voelt hijgen en thuis stress heeft vanwege een zwangere vrouw?
In de interactieve film The Lab kies je een personage en heb jezelf invloed op de verwikkelingen in een onderzoekslab dat van fraude in een onderzoek naar een diabetesbehandeling wordt beticht. Door integere keuzes te maken op verschillende momenten dat daar in de film om wordt gevraagd, kun je de sluiting van het lab voorkomen.
The Lab werd vorig jaar gelanceerd door de Office of Research Integrity dat in de VS toeziet op de zorgvuldigheid van het wetenschappelijk onderzoek dat te maken heeft met de volksgezondheid. Er werd ’s nachts gefilmd in de laboratoria van de John Hopkins University
De wetenschappelijke soap wordt steeds vaker gebruikt om universitaire studenten vertrouwd te maken met vragen rondom wetenschappelijke integriteit. Tijdens de introductie van masterstudenten Biomedische Wetenschappen werd de film bijvoorbeeld al eens ingezet. Maar ook bachelorstudenten van de honoursopleiding Biologie gaan ermee aan de slag.
De honoursstudenten buigen zich dit jaar over het thema Ethiek en de Life Sciences. Verschillende ethische aspecten rondom het biologie-onderzoek komen aan bod, waaronder de omgang met proefdieren en de groeiende mogelijkheden om te sleutelen aan het menselijk lichaam. Vorig schreven honoursstudenten al een ebook over deze aspecten.
De eerste week van het programma van dit jaar staat echter in het teken van wetenschappelijke integriteit. Studenten moeten een recente zaak van wetenschappelijk wangedrag bestuderen en aangeven waar fouten zijn gemaakt en hoe die kunnen worden voorkomen. Maar daarnaast moeten zij dus meedoen aan de interactieve film The Lab.
Cursuscoördinator Fred Wiegant zegt: "Het fraaie van die documentaire is dat je de consequenties van je beslissingen kunt volgen, dat je kunt ‘terug spoelen’, een andere beslissing kunt nemen en dan zien in hoeverre dat de uitkomst beïnvloedt. Verder is het handig dat je het zowel individueel als in een groep kunt bekijken. In een bijgeleverde tutorial staan ook allerlei suggesties voor discussieonderwerpen. Het is dus een prachtige werkvorm om met een groep studenten verschillende aspecten van wetenschappelijke integriteit te bediscussiëren."