Hoe werkt tentamenstress?

Wat is stress eigenlijk?
“Stress is een biologisch mechanisme dat je lijf en brein op scherp zet. Bij een tentamen kun je stress voelen, omdat je bezorgd bent dat je het tentamen niet haalt. Maar ook omdat je voor de tentamenperiode hard aan het studeren bent en je hersenen aan de slag zet. Deze spanning is doorgaans niet ongezond. Sterker nog, het helpt je om te focussen en ondersteunt ook het geheugen. Een lichaam kan stress doorgaans goed aan.”

Hoe kun je omgaan met tentamenstress?
“Tentamenstress valt onder de psychische stress. Vanuit de wetenschappelijke literatuur weten we dat anticipatie een grote rol speelt bij hoe mensen ermee omgaan. Als je bijvoorbeeld van tevoren weet hoe lang een bepaalde stresssituatie duurt, zoals een tentamenperiode, dan heb je een gevoel van controle. Dit heeft weer invloed op de werking van het menselijk stresssysteem en het brein. Moeilijker zijn situaties waarbij je dat niet kunt voorspellen, zoals vele onverwachte gebeurtenissen of langdurige stress op het werk. Duurt dit soort stress te lang, dan kan het leiden tot bijvoorbeeld ziekte en in enkele gevallen een burn-out.”

Hoe werkt dat stresssysteem precies?
“In een gezond systeem maakt het lichaam volgens een regelmatig patroon cortisol aan. Dit hormoon moet andere eiwitten in lichaam en brein aan het werk zetten om goed op stress te kunnen reageren. Bij een effectieve omgang met stress loopt het reactievermogen van de cortisol volgens een ritme: meer bij stressvolle situaties, minder bij rustige situaties. Maar bij een minder goed functionerend systeem blijkt de cortisolafgifte afgevlakt. Bij zo’n ritme gaat de afgifte dus niet meer ritmisch omhoog en omlaag.

“Ik heb dit systeem onderzocht bij ratten. Tijdens mijn promotieonderzoek heb ik gekeken naar het ritme waarmee ratten corticosteron – vergelijkbaar met het menselijke stresshormoon cortisol – afgeven. Als dit patroon verandert en weinig pieken en dalen meer kent, worden ratten minder stressbestendig en dereguleren er processen in het brein.”

Het gaat dus niet om de mate van stress?
“Nee, het gaat voornamelijk om de flexibiliteit, de zogenaamde veerkracht,  van cortisol en hoe de hersenen ermee omgaan. In een gezond systeem piekt het cortisolniveau bij stress, maar zwakt het ook weer af in rustiger tijden. Ook een gevoel van controle, of anticipatie op aankomende stress, heeft invloed op het ritmisch vermogen van de cortisol. Bij de stress van een tentamenweek, die in principe kortdurend en voorspelbaar is, zou het systeem dus intact moeten blijven, waardoor de stress te hanteren is.”

Hoe zit het dan met de bekende black-out tijdens een tentamen?
“Het stresshormoon cortisol zorgt niet alleen voor stressregulatie, het zorgt ook voor andere gedragsmatige processen die heel belangrijk zijn, zoals leer- en geheugenprocessen. Of je nu bijvoorbeeld een overval meemaakt, of een tentamen maakt: stresssituaties zijn nodig voor geheugenvorming. De beroemde ‘gezonde spanning’ voor een tentamen helpt juist om goed te presteren. Maar ook hier geldt: is er een disbalans in de stresshormonen, dan gaat de geheugenvorming eronder lijden.”

Waarom zijn sommige mensen gevoelig voor stress en andere niet?
“Naar deze vraag wordt ontzettend veel onderzoek gedaan. Het heeft deels te maken met je persoonlijkheid, met wie je bent en hoe je in het leven staat. Ben je gemakkelijk van je stuk te brengen of juist helemaal niet? Daarnaast speelt genetische aanleg een belangrijke rol, in de genen die te maken hebben met het stresssysteem. De flexibiliteit en de reactiviteit van cortisol worden bijvoorbeeld deels bepaald door de genen. Tot slot zijn ook andere factoren van belang, zoals de omgeving, de coping-strategie en de aanwezigheid van een netwerk. Vooral voor vrouwen bijvoorbeeld, is het vaak belangrijk om te kunnen praten over een situatie, en een gevoel van begrip te krijgen.”

Gaan mannen en vrouwen anders om met stress?
“Als je kijkt naar de respons van cortisol zelf, is er een verschil tussen mannen en vrouwen. Vrouwen hebben een grotere reactiviteit op een bepaalde stressor, maar dit komt voornamelijk doordat er in een rusttoestand al meer cortisol in het bloed circuleert. De vrouwelijke hormonen zoals oestrogenen en progesteron versterken deze reactie nog verder. Dit wil uiteraard niet zeggen dat vrouwen daardoor ook meer gestrests zijn, maar dit is wel een groot verschil op hormoonniveau.

Kun je met een pilletje het stresssysteem beïnvloeden?
“Er is geen gouden pil die werkt tegen stress. Er zijn wel medicijnen die werken via cortisol, maar aan het gebruik hiervan zitten veel nadelen. Het blijkt dat stresshormonen doorwerken in elke vezel van je lichaam, niet alleen de hersenen. Gebruikers kunnen dus veel last hebben van bijwerkingen. Mensen die erg veel stress ervaren, hebben vaak baat bij een gezonde levensstijl: goed slapen, goed eten, sporten en goed naar je eigen grenzen kijken.”

Ben je zelf gevoelig voor stress?
“Ik geloof dat ik vrij stressbestendig ben! Natuurlijk ben ik in drukke periodes niet altijd koelbloedig. Maar dat ik weet hoe stress in je lijf werkt, maakt het niet anders. Ik ga echt niet stilstaan bij elke keer dat ik stress heb. Daar zou ik pas gestrest van worden!”