Katan: 'Gratis bestaat niet, ook niet in open access'

Nog even en alle wetenschappelijke artikelen van Nederlandse onderzoekers moeten voor iedereen gratis te lezen zijn. Vanaf 2020 mogen ze niet meer in tijdschriften publiceren die een betaalmuur gebruiken. Want net als bijvoorbeeld Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk steunt Nederland Plan S, een initiatief van elf Europese landen dat een doorbraak in de open access moet forceren. Het idee is dat wetenschappers niet meer betalen voor het lezen van tijdschriften, maar voor het publiceren erin. 

Een open brief tegen Plan S is inmiddels ondertekend door 1338 wetenschappers (stand 19 november 2018) die vraagtekens zetten tegen deze vorm van open access. Onder hen 445 in Nederland werkzame wetenschappers met 28 handtekeningen van UU’ers. Eén van hen is voedingswetenschapper Martijn Katan, emeritus hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij ziet weinig heil in het plan zoals hij ook al schreef in een column op NRC.nl. Hij waarschuwt voor de gevolgen van open access en voorspelt dat er nog meer wetenschappers in opstand zullen komen.

Het ideaal klinkt zo mooi: alle wetenschappelijke artikelen zijn straks voor iedereen gratis toegankelijk. Wat is daar op tegen?
“Voor niets gaat de zon op. Gratis is bedrog. In het systeem van open access verschuift de betaling van de universiteitsbibliotheek naar de individuele wetenschappers. Universiteiten komen altijd geld te kort. Straks moeten ze weer bezuinigen en kun jij niet publiceren. Dan moet je zelf maar ergens een potje vinden.”

Wat zou daar het gevolg van zijn?
“Dat wetenschappers naar het bedrijfsleven stappen voor sponsoring van hun publicaties. Zo gaat het nu al bij proefschriften, want promovendi zijn arm. En dat bedrijfsleven zegt dan: prima, maar wilt u dit ene woordje misschien aanpassen?”

Open access zou goedkoper moeten zijn. De universiteiten vinden de huidige tijdschriften te duur.
“Dan moeten ze zich beter organiseren. Stuur er een gepensioneerde generaal van de commando’s op af. Die zegt gewoon: jongens, het is mooi geweest, volgend jaar betalen we de helft minder. Een uitgeverij als Elsevier heeft ons harder nodig dan wij die uitgeverij. Als wij niet betalen, gaat die failliet. Het probleem is dat de universiteiten zich uit elkaar laten spelen. Ze moeten zich verenigen. Dit falen van universiteiten en overheden moet je niet op individuele wetenschappers afschuiven.”

Wat is er mis met betalen voor publicaties in plaats van abonnementen?
“Nu denkt een tijdschrift vooral aan zijn reputatie: het wil het liefst de allerbeste artikelen publiceren, zodat iedereen een abonnement neemt. Straks verandert dat, want de kassa rinkelt als je meer artikelen accepteert, ook al zijn ze niet zo goed. Die uitgevers gaan denken: dan maar een wat minder hoge reputatie. Voor Nederland zal het trouwens een duurder systeem zijn, want Nederlanders publiceren veel. We zijn productief en straks heeft dat een prijs.”

In de natuurkunde is open access heel gebruikelijk. Waarom dan niet in andere vakgebieden?
“Het is niet voor niets dat de voorstanders van open access, zoals Stan Gielen en zijn voorganger Jos Engelen van NWO, veelal uit de natuurkunde komen. Kijk, natuurkundigen zijn super integer en er spelen weinig belangen. De natuurkunde is als een dorp met veel sociale controle. Als je gekke dingen doet, ziet iedereen het. Maar een vakgebied als de levenswetenschappen, met veel belangen, is als Mexico City of New York. Je hebt er politie nodig, anders loopt het mis.

Die natuurkundigen en moleculair biologen zijn ook voorstanders van ‘open data’. Dan moet je niet alleen je artikel gratis toegankelijk maken, maar ook je data. Natuurkundigen zijn fatsoenlijke mensen die bovendien minder onder druk staan van het bedrijfsleven. Als iemand tegen mij zegt: kun je de data geven van dat onderzoek waarin je concludeert dat frisdrank slecht is? Dan ben ik wantrouwend. Want de frisdrankfabrikanten zouden mijn data graag doorpluizen om twijfel te zaaien. Ze zeggen: volgens uw eigen data blijkt cola helemaal niet slecht voor linkshandige meisjes die op zondag naar de kerk gaan, hoe zit dan? Het is een slechte wereld, die de natuurkundigen niet echt kennen.”

Speelt uw protest de grote uitgevers niet in de kaart?
“Uitgevers als Elsevier en Springer gaan ook de markt van de open access beheersen. Daar zijn ze handig genoeg voor. Daar verandert helemaal niet zoveel in.”

Wetenschappelijk onderzoek wordt vaak met publiek geld betaald. Is het dan niet vreemd dat de artikelen achter een paywall verdwijnen en je moet betalen om ze te lezen?
“Ik ging met mijn kleinkind naar een museum. Dat was heel leuk, maar ik moest wel 16 euro voor hem betalen, ook al krijgt zo’n museum subsidies. Is dat onrechtvaardig? En bij de bakker staat brood ook achter een betaalmuur, terwijl er allerlei Europese landbouwsubsidies zijn. Zo dramatisch is het niet. Je kunt gewoon naar een bibliotheek gaan of je kunt de auteur van het artikel een mailtje sturen. Natuurlijk is het makkelijker als alles gratis is, maar gratis bestaat niet.”

Reactie van Open Science Platform UU:
Decaan Geneeskunde Frank Miedema is voorzitter van het Open Science Platform van de Universiteit Utrecht. Hij schreef een opinie voor DUB naar aanleiding van dit interview met Katan en diens column in NRC.nl. Behalve dat de subsidie op op wetenschap van een andere orde is, stelt Miedema dat open access inderdaad gebaat is bij open data: “Maak data in de juiste vorm open en beschikbaar voor hergebruik (Fair: findable, accessible, interoperable & reusable). Dan gaat de wetenschap sneller en er is meer sociale controle op kwaliteit. Als anderen misbruik maken van data, waar Katan terecht beducht op is, kan ook dat in alle openheid gecontroleerd worden.”