Klimaatwetenschapper Van Westen: ‘Zo’n mediastorm hadden we niet voorzien’

Desastreus. Zo beschrijft natuurkundige René van Westen de mogelijke gevolgen voor het klimaat als de Atlantische Golfstroom ineenstort. Van Westen is postdoc bij de faculteit Bètawetenschappen waar hij met enkele collega’s met natuurkundige modellen en klimaatdata uit het verleden toekomstige klimaatscenario’s voorspelt. Hun laatste studie, die 9 februari werd gepubliceerd in het vooraanstaande tijdschrift Science Advances, gaat over de Amoc, de Atlantic Meridional Overturning Circulation. Deze stroming voert warm water van het zuiden naar het noorden (de Warme Golfstroom) van de Atlantische Oceaan. Onderweg wordt het water zouter door verdamping en daardoor zwaarder. Hierdoor zakt het naar een dieper deel van de oceaan, waar het zich als koude onderstroom weer zuidwaarts beweegt. Door Amoc is het klimaat in West-Europa relatief mild. 

Door de opwarming van de aarde komt er in het noorden meer zoet smeltwater in de stroom, wat de Amoc verzwakt. De klimaatmodellen van Van Westen en zijn collega’s lieten een gestage afbreuk zien van de Amoc. Dat kan zorgen voor een kantelpunt waardoor de stroom in korte tijd compleet ineenstort. Als dat gebeurt, kan de zeespiegel met een meter stijgen, de temperatuur in Europa met 15 graden dalen en de droge en natte seizoenen in de Amazone omkeren.

Vanaf het kantelpunt, duurt het ineenstorten van de Amoc 100 jaar met dus de genoemde gevolgen voor het klimaat. Een eeuw is veel te kort om ons aan te passen aan het nieuwe klimaat, zegt Van Westen die zelf niet verrast was door de vondst van het kantelpunt: “Er waren al veel indirecte observaties, reconstructies en simpele modellen die een consistent beeld toonden. Maar we moesten het nog wel laten zien. Toen we het kantelpunt ontdekten, waren we heel enthousiast. Het is een doorbraak.” 

Onverwacht was vooral hoe snel de verwachte veranderingen in de Amoc plaatsvinden. “Voor hetzelfde geld zou dat in 500 jaar plaatsvinden in plaats van 100 jaar. Een eeuw is een relatief korte periode voor typische klimaattijdschalen. Met de resultaten kan niet gezegd worden wanneer het kantelpunt optreedt, maar: “we bewegen ons richting het kantelpunt”. Stel dat het kantelpunt nu plaatsvindt, dan maken de meesten van ons nog de gevolgen mee. “Het kan de hedendaagse samenleving gigantisch verstoren.” 

Kritiek
Van Westen kreeg veel positieve reacties op het stuk in Science Advances: “Andere experts in ons vakgebied hebben het met overwegend positief commentaar ontvangen. Daar waren we erg blij mee.” Maar er waren ook kritische geluiden. Dagblad Trouw belde professor Sybren Drijfhout van het KNMI om de studie van Van Westen als onafhankelijk expert te duiden. Drijfhout noemde het door Van Westen gebruikte model ‘te simpel’. Van Westen laat zich er niet door uit het veld slaan: “Ik vind het eigenlijk juist leuk om zoiets te lezen. Ik was het ook wel met hem eens, ons model ís een versimpeling. Het is gebaseerd op thermodynamica en hebben daarmee wél het kantelpunt kunnen berekenen. We zijn de feedback op ons onderzoek nu aan het adresseren in vervolgonderzoek, we werden er zelf heel nieuwsgierig van."

Mediastorm
Van Westen heeft al eens eerder onderzoek in Science Advances gepubliceerd, en werd toen door een stuk of vijf journalisten benaderd. De maandag na publicatie van het nieuwe stuk, dat hij samen schreef met natuurkundeprofessor Henk Dijkstra en klimaatonderzoeker Michael Kliphuis schreef, hoorde hij aanvankelijk niets. “Ik dacht: het valt dus wel mee deze keer.” Maar toen later die dag een meer populair wetenschappelijk stuk verscheen van het onderzoek op de Amerikaanse wetenschapscommunicatiewebsite The Conversation waaraan de drie wetenschappers hadden meegewerkt begon de media hem te benaderen. “Ik denk dat het uiteindelijk met dat nieuwsbericht begon. Dinsdag opende ik mijn laptop, en toen bleven de mailtjes maar binnen stromen. Het was echt aan één stuk door. Als ik even wegliep om koffie te halen had ik weer vier nieuwe berichten.’ 

Van Westen deed uiteindelijk 35 interviews en verscheen 15 keer live op televisie, radio of YouTube. Het is hem goed bevallen. “Over het algemeen was iedereen heel vriendelijk. Ik heb twee boze mailtjes gehad, maar dat was het.” Van Westen werd benaderd door grote internationale media als CNN en The Guardian, maar ook door regionale media of kleine spelers met wetenschappelijke podcasts of shows. “Ik heb overal ‘ja’ op gezegd.”

De aandacht duurde bij elkaar ongeveer 3 weken. Van Westen werd ’s ochtends vroeg wakker gebeld, en sprak tot ’s avonds laat met journalisten. “Ik heb echt non-stop gewerkt. Toen ik 14 februari mijn eerste college gaf, wist ik gewoon even niet waar ik het moest zoeken.” De aandacht is inmiddels wat afgenomen, maar Van Westen spreekt nog elke week wel met een paar journalisten. Hij kijkt uit naar het einde van het collegeblok zodat hij wat kan bijkomen, maar de tevredenheid overheerst. “Normaal als je iets publiceert drink je een borrel met collega’s en ben je vooral blij dat het eindelijk uit is. Ik besef goed dat dit uitzonderlijk is.”

Invloed
“Het mogelijke toekomstscenario bleek mensen wel wakker te schudden. We vonden ons werk wel opzienbarend, maar zo’n mediastorm hadden we niet voorzien. Ik merk dat mensen er echt door getriggerd werden.” Op X suggereerden lezers dat de studie op de agenda van Europarlementariërs moest. 

Maar ondanks dat de resultaten veel stof deden opwaaien, verwacht Van Westen niet dat de studie zal leiden tot meer politieke actie. “Ik ben er zelf best nuchter over. Klimaatwetenschappers roepen al ontzettend lang dat het klimaat verandert, dat dit schadelijke gevolgen heeft en dat er wat moet gebeuren. Ik zie onze studie als een extra blaadje bovenop de stapel wetenschappelijk artikelen, het bewijs ís al overweldigend. Maar als het beleidsmakers een zetje in de goede richting geeft, dan zou dat super zijn. Er moet meer en urgenter klimaatbeleid komen.”

Voorbereiding
Van Westen sprak vóór de interviews met zijn collega Henk Dijkstra om te bepalen wat de boodschap zou zijn die ze in de media wilden uitdragen. “Ik heb bijna alle interviews gedaan, daarom konden we heel consequent zijn in wat we naar buiten brachten. Sommige journalisten waren erg aan het vissen naar een uitspraak over wanneer het kantelpunt precies zou optreden. Maar dan zei ik steeds: ‘Dat weten we gewoon niet.’’ 

Van Westen vroeg ook Peter Kuipers Munneke, meteoroloog en weerman bij de NOS en parttime verbonden aan de faculteit, om advies. Kuipers Munneke waarschuwde Van Westen onder andere voor de stiltes die journalisten soms laten vallen om de geïnterviewde te verleiden tot een boude uitspraak. “Peter’s advies was dat je journalisten iets pakkends moet geven, iets wat een beetje edgy is. We hebben daarom besloten te focussen op de onverwachtheid van de snelheid van de ineenstorting. We waren er oprecht verbaasd over, en dat kon ik ook goed onderbouwen.” Van Westen kijkt tevreden terug op de aandacht. Als het nogmaals zou gebeuren, zou hij bijna alles hetzelfde doen. “Vragen die per e-mail binnenkomen,  zou ik een volgende keer wel doorsturen naar mijn coauteurs, die kostten buitensporig veel tijd.

Er was uiteindelijk meer internationale dan nationale aandacht voor het werk. Van Westen heeft een theorie over de oorzaak: “Ik werd benaderd door een Nederlands programma, maar ze besloten er uiteindelijk geen verhaal over te maken. Daar zag ik op LinkedIn nog boze vragen over, van ‘hoezo niet?’ Ik weet niet zeker waarom, maar ik denk dat ze het qua klimaatcommunicatie wat lastig vinden. De boodschap van onze studie is dat het met de ineenstorting van de Amoc regionaal kouder wordt, niet warmer. Dat kan mogelijk voer zijn voor klimaatsceptici.’