Levendig college over de manier waarop mensen beslissingen nemen

Het voelt eigenlijk wel een beetje gek om na een tussenjaar weer in een collegezaal te zitten. Al helemaal omdat ik net terug ben van een ruim vijf maanden durende reis door Zuidoost Aziё. Daar heb ik een keer voet in een klaslokaal gezet. Een docent in Vietnam nodigde mij en mijn vriendin uit om een gastcollege Engels te komen geven. Ik wist niet wat me overkwam toen zo’n twintig studentes ons met veel gegil en gegiechel (en ontelbaar veel selfies) verwelkomden. Het contrast met de ervaring van vandaag kan amper groter zijn. Van een klein, bescheiden, vierkant lokaaltje tjokvol enthousiaste Vietnamezen naar de gigantische, statische Ridderzaal aan de Drift, die nog niet eens halfvol met studenten zit ene nog tot een half uur na aanvang van het college binnenkomen.

Menselijk gedrag voorspellen met modellen
Ik wist niet precies wat ik kon verwachten toen ik besloot een gastcollege te volgen van een vak waarvan de naam Filosofische reflectie op wetenschappelijke modellen van de mens de meesten niets zal zeggen. De titel van het college, Rational Choice Theory, spreekt allicht meer tot de verbeelding. Toen ik de term opzocht op internet las ik dat het iets te maken heeft met menselijk gedrag in situaties van onderlinge afhankelijkheid en de samenwerking en concurrentie die hieraan verbonden kan zijn. Denk hierbij aan situaties als het verdelen van geld of landbouwgrond, maar ook aan het zogeheten Prisoner’s dilemma, waarbij twee gevangenen naast hun eigen ook elkaars strafbepaling kunnen beïnvloeden door al dan niet te bekennen.

Keuzetheorie: rationele keuzes maken
In veel opzichten is dit college net als vele andere hoorcolleges. Ik hoor iemand toegeven de literatuur nog niet bestudeerd te hebben, een ander moppert over een bus die opeens besloot een andere route te nemen en een (in dit geval gast)docent vertelt aan de hand van een PowerPointpresentatie over de stof en probeert daarbij met veel moeite interactie met studenten op gang te brengen. Gastdocent Hein Duijf legt uit hoe menselijk gedrag te voorspellen is met wetenschappelijke modellen. Hierbij is het uitgangspunt dat mensen bij het nemen van beslissingen altijd de utiliteit voor zichzelf in elke situatie willen maximaliseren. Wat dit betekent is dat een mens altijd die keuze zal maken die hem of haar het meeste oplevert of zou kunnen opleveren.

Wat op mij de meeste indruk achterlaat, is hoe het maken van individuele keuzes in zijn werk gaat. Een keuze kan bijvoorbeeld een risico bevatten, wat wil zeggen dat de uitkomsten van een beslissing een van tevoren bekende waarschijnlijkheid hebben. Hierbij gebruikt Duijf als voorbeeld dat hij voor hij de deur uitgaat, overweegt om een paraplu mee te nemen. Nu blijkt dat wanneer wij dit soort beslissingen nemen, wij onbewust een rational choice model opstellen. Dit ziet er dan ongeveer zo uit:

Hoe hoger de waarde hoe voordeliger het scenario uitpakt. Het scenario dat Duijf het liefst zou zien, is een droge dag waarop hij geen paraplu bij zich heeft. Maar geen paraplu meenemen, zou voor hem niet de meest rationele keuze zijn, aangezien dit voor hem een lagere te verwachten utiliteit oplevert. Hoe weet hij dat? Nou, hij gebruikt hiervoor een eenvoudige rekensom. Als hij geen paraplu meeneemt, is de te verwachten utiliteit: 0,7x0+0,3x5=1,5, terwijl als hij er wel een meeneemt: 0,7x3+0,3x1=2,4.

“Maar”, oppert iemand als kritiek, “dit is helemaal niet hoe mensen werken.  Zo werken computers!” Duijf: “Volgens de theorie werken mensen wel zo of zouden ze op zijn minst zo moeten werken. Het gaat bij dit soort modellen niet om de specifieke cijfers maar om de afweging.” Student: “Dan neem je toch een handdoek mee die in je tas past, dan is het hele probleem opgelost!” De klas kan er om lachen, maar de kritische vragen over het praktische nut van dit soort modellen blijven maar komen. Deze studenten nemen duidelijk niet alles wat filosofen beweren voor waar aan. Uiteindelijk is dan ook niet iedereen helemaal overtuigd, maar in ieder geval goed dat er bij dit college kritisch op de stof kan worden ingegaan.

Soep eten met kannibalen
De uitkomsten van een individuele beslissing kunnen ook volledig zeker zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan ‘ik spring in het zwembad dus ik word nat’ of ‘ik spring er niet in en ik blijf droog’. Maar wat als het meerdere kanten op kan gaan? Wat als ik bijvoorbeeld niet weet of er water in het zwembad zit? Dan zou mijn middag zomaar een hele andere wending kunnen nemen door een onverwacht bezoek aan de eerste hulp. In dat geval is er sprake van volledige onzekerheid, aangezien de kans op een bepaalde uitkomst onbekend is.

Stel ik ben met een knorrende maag gestrand op een tropisch eiland. Ik zie in de verte een groep lokale bewoners die al dan niet kannibalen zouden kunnen zijn een grote pot op het vuur zetten. Dan moet ik dus in mijn besluitvorming meenemen dat ze niet met, maar ván mij willen dineren voor ik ze om eten ga vragen. Wat is de meest rationele keuze: verhongeren of vragen of ik wat van hun soep mag? Ik probeer deze vraag te beantwoorden met mijn eigen rational choice model: 

Als ik niet om hulp vraag dan levert mij dat een utiliteit van 2 + 1 = 3 op, en als ik wel om hulp vraag 0 + 5 = 5. De meest rationele keuze zou dus zijn om hulp te vragen. Maar ook ik moet toegeven dat ik niet helemaal gerust gesteld zou zijn. Klopt het model niet, of ben ik toch niet zo rationeel als ik denk? Een interpretatie van de theorie is dat een model niet kloppend kan zijn, door bijvoorbeeld een gebrek aan (goede) informatie, maar dat de achterliggende theorie niet te ontkrachten is. Mocht ik onverhoopt de verkeerde beslissing nemen, zal deze vraag wellicht harder aan mij knagen dan aan de kannibalen.

Speltheorie: ieder voor zich
In het laatste deel van het college wordt er nog even aandacht besteed aan het verdelen van geld; dukaten in dit geval. Bij het voorbeeld moet er een aantal dukaten worden verdeeld onder twee mensen, waarbij ieder er ofwel één ofwel drie mag pakken. Maar zodra iemand er drie pakt, is het spel afgelopen. De rationele keuze, zo luidt de theorie, is om meteen voor drie te gaan. Iedere speler is namelijk rationeel en gaat ervan uit dat de ander dat ook is, oftewel dat als de eerste speler die drie dukaten niet pakt, pakt de tweede ze wel. Ook hier is niet iedereen het mee eens. “Je kan er toch vanuit gaan dat als beide spelers rationeel zijn, ze het aantal dukaten voor zichzelf willen maximaliseren. Dan nemen ze toch ieder een dukaat tot ze bijna op zijn, om dan vervolgens voor die drie te gaan?” vragen meerdere studenten zich af. Het antwoord luidt wederom nee, want je kan er niet vanuit gaan dat je tegenstander niet die drie pakt voordat je op dat punt komt.

Een kritische kijk op wat de mens is
Ik besluit na afloop enkele studenten te vragen of ieder college zo’n levendige uitwisseling van ideeën is. Blijkbaar zijn colleges normaal wat meer gefocust op wat verschillende filosofen beweren, maar zijn er zo nu en dan van dit soort interactievere colleges. Volgens één van hen zijn discussies over de praktische invulling en de tekortkomingen van verschillende theorieën erg belangrijk om in het achterhoofd te houden wanneer verschillende filosofische denkbeelden aan bod komen. Ik weet in ieder geval dat ik dit college in het achterhoofd zal houden de volgende keer dat ik weer voor een moeilijke beslissing sta.