Nieuwe hoogleraar integriteit: 'Ik hoop dat iemand mij zou tegenhouden bij fraude'

De mensen die de wereldwijde financiële crisis veroorzaakten waren allemaal intelligent en hoogopgeleid. Het hoger onderwijs moet meer aandacht besteden aan morele dilemma’s, vindt VU-hoogleraar Gjalt de Graaf.

De Graaf werd begin mei door de Vrije Universiteit benoemd tot hoogleraar integriteit van academisch onderwijs. Dat onderwerp staat in het hoger onderwijs al volop in de belangstelling; toch valt er volgens hem nog veel te winnen. “Voor studenten is het duidelijk: ik mag geen cadeaus aannemen tot ze zijn afgestudeerd. Maar voor promovendi is dat bijvoorbeeld veel minder evident.”

Wat is daar onduidelijk?
Hoogleraren zien hun promovendi over het algemeen gewoon als collega’s, maar er is natuurlijk geen sprake van gelijkwaardigheid. Een promovendus is afhankelijk van zijn promotor, en dat moeten we niet vergeten.”

Waar lopen promovendi tegenaan?
“Neem bijvoorbeeld de vraag welke namen er bij een artikel komen te staan. Stel dat jouw hoogleraar vraagt of jij zijn naam bij een artikel zet, dat je helemaal zelf hebt geschreven. Zeg je daar dan iets van? Dat is een grijs gebied. Maar zelfs als er sprake is van overduidelijk wangedrag, vinden promovendi het moeilijk om aan de bel te trekken. Toen de affaire met Diederik Stapel losbarstte, heb ik het daar met promovendi over gehad: stel dat je mij eigenhandig enquêtes zou zien invullen, wat zou je dan doen? Een van mijn promovendi gaf eerlijk toe dat ze dan niets zou durven zeggen.”

En toen?
“Ik schrok daar natuurlijk enorm van. Als ik zo’n grote fout zou maken, hoop ik toch dat iemand mij zou tegenhouden. Zo zie je maar dat de ongelijke verhouding tussen promovendus en promotor meer aandacht verdient dan die nu krijgt.”

Hoe geef je deze promovenda het gevoel dat ze wel aan de bel kan trekken?
“Voor een deel zit het in de opleiding. Universiteiten en hogescholen leiden professionals op en daar hoort bij dat je praat over professionele waarden. Dan hoef je het niet direct te hebben over fraude of een gebrek aan integriteit, maar wel over conflicterende waarden. Wat doe je als jouw waarden als wetenschapper in conflict komen met wat jij belangrijk vindt in je relaties met collega’s? Van die keuzes moeten we ons bewust zijn.”

“Instellingen kunnen het ook makkelijker maken om die keuzes te bespreken. Daarbij is het van belang de drempels zo laag mogelijk te maken. Zo  heeft de faculteit sociale wetenschappen van de Vrije Universiteit nu twee vertrouwenspersonen. Daarbij is bewust gekozen voor een man en een vrouw, en bovendien een wat ouder en een wat jonger iemand. Dat kan ook helpen.”

En wat gaat u doen nu u hoogleraar bent?
“Ik ben nu bezig met een onderzoek naar de opleiding accountancy. Dat is heel boeiend: accountants hebben een belangrijke maatschappelijke functie, maar ze worden betaald door de bedrijven die ze moeten controleren. Dus wat leren we onze accountants nu eigenlijk over dat spanningsveld? Het gaat in het onderwijs nu steeds over 21st century skills, maar wat ik van belang vind is dat we kritische studenten opleiden. De mensen die de financiële crisis hebben veroorzaakt waren allemaal heel intelligent en enorm hoog opgeleid. Wat hebben die mensen dan geleerd tijdens hun opleiding?”