Oude rot en jonge hond: 'Studenten moeten zelfstandige denkers worden'

De hoogleraar herinnert zich de ontmoeting met Lukas van den Berge nog goed. “Ik gaf een college over rechterlijke oordeelvorming in een mastervak en suggereerde twee boeken die de studenten eventueel nog zouden kunnen lezen om wat meer de diepte in te gaan. Toen stak Lukas zijn hand op en haalde beide boeken uit zijn tas. Het ene was nota bene in het oorspronkelijke Frans.” De herinnering is uitzonderlijk, want hoogleraar Encyclopedie van het recht en Rechtsfilosofie Ton Hol (65) geeft al sinds 1993 les aan de universiteit. “Het was natuurlijk puur toeval dat ik die boeken had, maar Ton dacht waarschijnlijk dat hij in Bananasplit zat”, grapt Van den Berge (40) die inmiddels docent Rechtsgeleerdheid en Staats- en Bestuursrecht is. “Ik vond het heel bijzonder”, zegt Hol, “dat Lukas die boeken al gelezen had ter voorbereiding op dit college zonder dat ze op de verplichte literatuurlijst stonden.”

De oude rot en de jonge hond kwamen na het college met elkaar in gesprek. Al snel werd het Hol duidelijk dat Van den Berge een atypische rechtenstudent was. “Lukas was ouder dan de gemiddelde student, want hij had al geneeskunde en klassieke talen gestudeerd en een aantal jaar Grieks en Latijn gedoceerd op een middelbare school. Hij was intrinsiek gemotiveerd in het recht en stelde overal vragen bij. Een kritische geest die niet zomaar iets van mij aannam.” Later vroeg Hol hem of Van den Berge onder zijn hoede promotieonderzoek wilde doen.

Je moet alle perspectieven meenemen

Wat de ‘oude rot’ en de ‘jonge hond’ bindt, is dat beiden hun liefde voor het recht combineren met filosofie en literatuur. Van den Berge, met een achtergrond als classicus en medicus, is bezig een vak te ontwikkelen waarin literatuur en recht samenvallen. Hol die naast rechten filosofie studeerde van 1972 tot 1980, put ook graag uit de literatuur in zijn publicaties, maar legt nog liever de verbinding met politiek denken. Zo schreef hij onder andere het artikel Hannah Arendt: recht en politiek. Arendt was een Joodse filosoof die als journalist verslag deed van het proces tegen SS’er Eichmann, één van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de joden. Van den Berge: “De thema’s die Ton aansnijdt, vind ik ook terug in de literatuur, bijvoorbeeld in de klassieke tragedies.”

Het is volgens beide heren belangrijk dat je het recht niet beschouwt als een op zichzelf staand verschijnsel, maar bestudeert in een bredere sociale en ook culturele context. Recht is meer dan een logische puzzel of een techniekje dat je op een zaak kunt toepassen. Als het zo eenvoudig was om alleen de regels toe te passen, had je geen rechters nodig, zegt het duo. Een rechter neemt een gefundeerd besluit waarbij hij de regels in de culturele en maatschappelijke context plaatst. In werken van Kafka en Shakespeare, maar ook in klassieke tragedies als de Antigone en de Oresteia zie je volgens beide heren dat het bereiken van een juridisch oordeel nooit kan berusten op regels en abstracte beginselen alleen, zodat de rechter zich nooit helemaal achter die regels en beginselen zal kunnen verschuilen. “Je moet alle perspectieven meenemen en dan tot een gefundeerd oordeel komen”, zegt Hol.

Het is toch heerlijk om kritisch te zijn en anderen aan te moedigen zelf na te denken

Hoewel de overeenkomsten in de benadering van het recht hen bindt, wijst Van den Berge op een verschil tussen hem en Hol: “Ton is een echte bestuurder.” Hol beaamt dit: “In mijn eerste baan was het meteen raak en kwam ik in het bestuur van de faculteit.” Hol vervult naast zijn hoogleraarschap aan de universiteit tal van nevenfuncties. Zo is hij al vele jaren rechter-plaatsvervanger en raadsheer-plaatsvervanger (Hol is benoemd als rechter en draait twee à drie zittingen per maand op verzoek, bijvoorbeeld vanwege zijn bijzondere expertise, red). Hol: “Lukas is echt een wetenschapper. Het draait bij hem om de inhoud en het onderwijs. Ik vind dit natuurlijk ook belangrijk, maar ik ben altijd verbonden geweest met de praktijk. Voor studenten is het heel waardevol als ze horen hoe het er in de praktijk aan toegaat. Helaas mag je studenten niet over je eigen zaken doceren.”

Wat de jonge hond zo fijn vindt aan werken aan de universiteit? “Onderwijs en onderzoek passen ontzettend goed bij mij, ik voel geen enkele behoefte om ooit nog iets anders te gaan doen. Het is heerlijk zelfstandig te kunnen zijn in je functioneren. Natuurlijk ben ik gebonden aan bepaalde regels, maar ik heb de vrijheid om mijn eigen keuzes maken en ik krijg de tijd om me te verdiepen in zaken. Het contact met jonge mensen is geweldig. Het is toch heerlijk door de samenleving betaald te worden om kritisch te zijn en anderen aan te moedigen zelf na te denken. Toen ik bij Ton ging promoveren was het mijn opdracht om het met hem oneens te zijn, ‘tegen te denken’ en kritische noten te plaatsen bij zaken die anderen voor lief nemen. Dat kritische is ook iets wat ons bindt.”

Ik dacht dat ik zou worden ontslagen

In 2013 startte Lukas van den Berge met het promotieonderzoek dat in 2016 uitmondde in een proefschrift over de theorie van het bestuursrecht. Van den Berge benadrukt dat hij Hol ‘erg dankbaar’ is voor deze kans. Van den Berge kreeg van hem de ruimte om zijn gang te gaan. “Het waren misschien wel de mooiste jaren van mijn leven om dit boek te schrijven in volledige vrijheid. Van Ton mocht ik mijn intuïtie volgen en hij gaf mij het vertrouwen dat het een goed proefschrift zou worden. Hol: “Het is uiteindelijk een proefschrift geworden waaraan ik een promovendus normaal gesproken niet zo snel zou laten beginnen. De lat zou veel te hoog liggen. Het is een baanbrekend werk geworden over bestuursrecht in Nederland.”

Zelf had Ton Hol ook de ervaring om op soortgelijke vrije wijze te promoveren. “Mijn begeleider legde me uit dat er twee manieren waren. Of elk hoofdstuk apart bespreken. Of het eindresultaat bespreken. Ik voelde aan dat zijn voorkeur naar het laatste uitging.” De essentie van de verhouding tussen promovendus en promotor is dus vertrouwen. “Het had totaal mis kunnen gaan, redeneert Van den Berge in de werkkamer van Hol achteraf. Ik leverde na twee maanden een tekst in over Machiavelli en het Romeinse recht, terwijl het eigenlijk moest gaan over terrasvergunningen. Ik dacht dat ik zou worden ontslagen, maar Ton en de andere promotor zeiden alleen dat ze het een prachtige tekst vonden en dat ik zo door moest gaan. Dat heeft veel voor me betekend. Uiteindelijk kwamen de pagina’s over de klassieke filosoof terug in het proefschrift want alles viel op zijn plek. Ik voelde dat ik iets te pakken had dat in potentie waardevol was, maar aanvankelijk had ik nog geen idee waar ik precies uit zou komen.”

Ton over Lukas: “Lukas heeft lef en creativiteit. Hij is een luis in de pels binnen de rechtenfaculteit die altijd kritisch is. Hij durft een tegenovergesteld standpunt in te nemen. Zo schroomde hij ook niet om mij uit te dagen. Ik wilde Lucas graag de kans geven om te promoveren. Het leuke is dat Lukas en ik gemeen hebben dat we onze studenten zelfstandig willen leren nadenken: 'Wees het oneens met mij'. Het is een spel waarvan Lukas erg kan genieten, want op die manier kom je verder met elkaar.”

Lukas over Ton: “Ton bood mij de kans om te promoveren terwijl dat gezien mijn leeftijd misschien niet meteen voor de had lag. Ik vind dat een mooi gebaar en getuigen van durf. Ik ben Ton daar tot op de dag van vandaag zeer dankbaar voor. Hij heeft zijn nek voor mij uitgestoken. Veel bestuurders spelen op safe, maar hij zeilt graag scherp aan de wind.”