Utrecht hoog in Leiden Ranking dankzij Ton Spek

Soms maakt één veelgeciteerd artikel een wereld van verschil. Ton Speks artikel over fouten in de chemische kristallografie had een buitengewone invloed op de score van Utrecht in de laatste Leiden Ranking.
In de nieuwste editie van de Leiden Ranking, dat de impact van wetenschappelijke publicaties meet, maakt Utrecht een vreemde uitschieter. Bij een van de impact indicatoren (de mean normalized citation score, MNCS) staat Utrecht mijlenver voor op andere Nederlandse universiteiten. Volgens de makers van het rapport (pdf, pagina 11) omdat één individuele publicatie een “zeer sterke invloed” had op de score.
Navraag leert dat het hier het artikel Structure validation in chemical crystallography uit 2009 betreft. 4351 citaties, volgens Google Scholar. Schrijver van het artikel: Ton Spek, emeritus hoogleraar Kristal- en Structuurchemie. We zoeken hem op in zijn werkkamer op de bovenste verdieping van het Kruytgebouw.
Meneer Spek, wist u dat uw artikel zo’n invloed had op de Leiden Ranking?
“Nee, maar ik wist natuurlijk wel dat mijn artikel veel geciteerd werd. In 2003 heb ik een artikel geschreven dat nog vaker geciteerd is (8347 maal, red.), maar in begrijp dat de Leiden Ranking alleen artikelen van na 2005 meet.”
Streelt het u, dat u zoveel geciteerd wordt?
“Het is leuk. Maar toen ik nog niet met pensioen was, was het vooral handig. Het eerste dat men doet bij een subsidieaanvraag, is kijken hoe de cijfertjes zijn. Goede cijfers werken zeker niet tegen je.”
Waar gaat het bewuste artikel uit 2009 over?
“Het artikel gaat over het computerprogramma PLATON dat ik heb geschreven. Dat programma valideert resultaten van röntgenkristallografisch onderzoek. Je kunt met behulp van de primaire data doorrekenen of alles klopt. Een eerder artikel uit 2003 beschrijft de werking van PLATON, in het artikel uit 2009 gaat het over veelvoorkomende onderzoeksfouten. Sinds enkele jaren is het in alle chemische tijdschriften verplicht om kristallografisch onderzoek vooraf te valideren, dus mijn programma wordt veel gebruikt. Als je heel goed geciteerd wil worden, dan moet je een computerprogramma schrijven voor onderzoekers.”
En, worden er veel fouten gemaakt?
“Ja, steeds vaker. Om driedimensionale plaatjes van moleculen in kristallen te maken, gebruiken scheikundigen een röntgentechniek. Vroeger had elke universiteit een afdeling waar deze techniek bedreven werd. Tegenwoordig is het aantal deskundigen op dit gebied sterk afgenomen, onder andere omdat er minder geld voor is. De consequentie is dat er steeds meer fouten in de literatuur verschijnen. Dit vakgebied heeft het aureool van de absolute waarheid. Dat is ook zo, maar dan moet het onderzoek wel goed uitgevoerd worden.”
U kwam niet alleen fouten, maar ook systematische fraude tegen.
“Twee jaar geleden brachten we met behulp van PLATON een omvangrijke fraudezaak in China aan het licht. Het ging hier om mensen die gewoon dingen bedachten en dat dan publiceerden. De universiteit gaf ze forse bonussen voor publicaties in hoog aangeschreven tijdschriften. Uiteindelijk zijn ruim 100 artikelen teruggetrokken, en worden talloze verdachte onderzoeken nog onderzocht. In principe hadden peer reviewers dit al eerder moeten signaleren, maar zelfs op dat niveau is de kennis zo miniem geworden dat dit allemaal kon gebeuren.” 
De vele citaties die u en uw collega Piet Gros krijgen, helpen Utrecht aan een hogere plek in vele rankings. Heeft u ooit een bloemetje gekregen?
“Nee, van het college van bestuur heb ik nooit iets gehoord. Niet dat ik daar op zit te wachten, hoor. Maar het is wrang. Het college van bestuur is erg in zijn nopjes van onze positie in allerlei ranglijsten, maar volgens ons komt dat vooral door bètaprestaties. Die worden op dit moment de facto gekilled.” 
Hoe kijkt u aan tegen de toekomst van uw vakgebied?
“Belangrijk voor onderzoek is continuïteit. In het verleden heeft NWO bijna 40 jaar röntgenkristallografisch onderzoek in Utrecht gesteund. Heel chemisch Nederland kan in Utrecht gebruikmaken van deze techniek. Met mijn pensionering is NWO ermee opgehouden. De nieuwe filosofie van NWO is dat ze alleen redelijk korte projecten willen financieren. Ze willen geen lange termijnverplichtingen aangaan. Op dit moment heb ik een opvolger die het röntgenkristallografisch onderzoek op tijdelijke basis draagt, betaald door de Universiteit Utrecht. Maar in het kader van alle ellende bij Bètawetenschappen zal die geldstroom stoppen als alles tegenzit. Een voorbeeld hoe technieken en deskundigheid steeds meer aan het verdwijnen zijn.”