Utrechters maken boek over 2000 jaar pausen
Star, ouderwets en niet meer relevant. Zo lijken veel Nederlanders te denken over het het Vaticaan en de paus. Historicus Frans Willem Lantink, samensteller van een nieuw boek over de historische rol van de kerkvader, denkt echter dat deze nog wel een paar eeuwen voort kan.
Afgelopen week werd het boek ‘De Paus en de Wereld’ gepresenteerd. Het gaat om een dikke academische ‘bloemlezing’ waarin Nederlandse, Vlaamse en Duitse onderzoekers allen een klein deel van de geschiedenis van 2000 jaar pausschap belichten. Frans Willem Lantink, docent-onderzoeker bij het departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis, stelde met zijn collega Jeroen Koch het boek samen en concludeert dat het om een taai instituut gaat dat zich altijd weer weet te ontworstelen aan bedreigingen.
Is de rol van de paus in 2000 jaar erg veranderd?
“Absoluut! Zelfs op zo’n manier, dat het moeilijk te begrijpen is hoe die positie er vroeger uitzag. We hebben de neiging om veel te veel met de ogen van nu te kijken: het Vaticaan als een aparte, strak geleide organisatie, die beperkte macht uitoefent. In vroegere eeuwen was er een veel grotere wisselwerking met de samenleving. Dat betekende inderdaad dat de paus veel meer te zeggen had op politiek gebied, maar ook andersom: keizers en koningen die zich actief bemoeiden met bijvoorbeeld de benoeming van een nieuwe paus. In de eerste eeuwen na Christus kun je trouwens niet eens spreken van het pausschap : je had de bisschop van Rome, maar zijn bijzondere rol kwam pas later.”
U schreef zelf een hoofstuk over het Tweede Vaticaans Concilie, een bijeenkomst van alle kardinalen, bisschoppen en de paus in de jaren 60, waarbij werd afgesproken dat de Katholieke Kerk zich meer zou aanpassen aan de moderne tijd. Is daar nog iets van overgebleven of is de Kerk terug bij af?
“De Kerk heeft zichzelf zeker gemoderniseerd en aangepast. Het probleem is dat men, zeker in Nederland, te veel van het concilie verwacht heeft. De progressieve tijdsgeest van de jaren 60 en 70 is op hol geslagen met de verwachtingen van het concilie: het celibaat zou snel afgeschaft worden, vrouwen zouden priester kunnen worden … . De papieren afspraken die gemaakt werden, waren echter veel gematigder.
“Sterker nog, de huidige paus, Joseph Ratzinger, behoorde destijds tot het progressieve deel van de Kerk, terwijl hij nu vaak als ‘restauratiepaus’ wordt gezien, die de vernieuwingen ongedaan wil maken. Dat is maar deels waar, op liturgisch gebied wil hij echt niet terug naar de tijd van voor het Concilie, ondanks zijn sympathie voor de oude rites die als bijzondere vorm ook weer toegestaan worden. Binnen de kerk zijn er echt wel traditionelere denkers dan Ratzinger.”
Maar over seksualiteit heeft Benedictus XVI wel standpunten die de meeste mensen achterhaald vinden, zoals bijvoorbeeld zijn mening over condoomgebruik.
“Dat klopt: de Katholieke Kerk heeft op dit punt de meeste moeite zich aan te passen aan de moderne samenleving. Hier mist de Kerk echt de aansluiting. Dat komt toch door een bepaalde, theologische, manier van denken over het menselijk lichaam. Maar juist vanwege deze ethische standpunten zijn de misbruikschandalen die naar boven komen schokkend. Er wordt nu wel geprobeerd de problemen op te lossen - bijvoorbeeld door de commissie-Deetman, die het misbruik verder onderzocht heeft - maar de imagoschade die de kerk door deze affaires heeft opgelopen wordt niet zomaar ongedaan gemaakt.”
Waarom is de rol van de paus eigenlijk zo’n interessant onderwerp om te bestuderen?
“Het draait allemaal om continuïteit en discontinuïteit. Formeel heeft de Kerk geloofsartikelen die altijd gegolden hebben, maar in de geschiedenis van de Kerk lopen juist breuken. De samenleving veranderde drastisch, bijvoorbeeld door het uiteenvallen van het Romeinse Rijk, en de Kerk werd dan gedwongen mee te veranderen. Juist door het vermogen zich aan te passen, hebben de Kerk en de paus altijd overleefd. Maar het beeld van onveranderlijkheid is hardnekkig: bij de begrafenis van Johannes Paulus II, de vorige paus, werd over veel rituelen gezegd dat ze ‘eeuwig’ of ‘eeuwenoud’ waren. Die riten zijn alleen grotendeels bepaald door liturgische voorschriften uit de jaren 60 van de vorige eeuw.”
Hebben we over 200 jaar nog een paus?
“Ja, dat blijft zeker doorgaan. De Katholieke Kerk als instituut is taaier dan we denken en heeft grotere crises overleefd in het verleden. Rond 1800 zette Napoleon de paus gevangen en dwong hem in ballingschap in Frankrijk te verblijven. Toen had het best afgelopen kunnen zijn geweest met het pausschap. En aan het einde van de Middeleeuwen zat de paus verbannen in Avignon en waren er meerdere tegenpausen. Dat heeft de Kerk allemaal overleefd. Vergeet ook niet dat de Kerk buiten Europa niet krimpt, zoals hier. Maar je weet het natuurlijk nooit zeker. Wat ik wel als bedreiging van de Katholieke Kerk zie, is dat de positie van de paus allesbepalend lijkt te worden. Dat is gegroeid met de laatste twee pausen; met het mediaoptreden en de vele reizen van Johannes Paulus II. Dat past bij de moderne mediacratie: aandacht voor personen en de macht van het beeld, maar heeft als gevolg dat de hele organisatie en de kerk zelf niet meer in beeld komt. Dat maakt het Vaticaan kwetsbaarder."
Is het tegen die tijd ook mogelijk dat de paus een vrouw is?
“Dat zal nooit gebeuren. Nee, het lijkt me echt erg onwaarschijnlijk dat dat gaat veranderen. Daar zijn gewoon teveel mensen tegen. Kijk maar naar de jonge mensen die nog naar de Katholieke Kerk gaan; die zijn meestal behoorlijk behoudend."
DUB mag twee boeken weggeven. Wil je in aanmerking komen, stuur dan voor Pasen een mailtje met subject 'Pausboek' naar prijsvraag@dub.uu.nl
Frans Willem Lantink en Jeroen Koch (red.)
De paus en de wereld
Geschiedenis van een instituut
Isbn 9789461053572
Prijs 35,-
Aantal blz. 480