UU-student ontwikkelt model om interactieve documentaires te analyseren

In een interactieve documentaire kan de kijker zelf bepalen hoe het verhaal eruit komt te zien. Oude analysemethodes zijn hiervoor ontoereikend, dus ontwikkelde masterstudent Film- & Televisiewetenschappen Jesse de Vos (28) een nieuwe. Het idee: voor de analyse moet je de documentaire zien als een ‘gesprek’ met de kijker?Waarheidsclaims zijn voor Jesse de Vos een machtig interessant gegeven. Zijn belangstelling daarvoor moet, achteraf gezien, flink zijn aangewakkerd tijdens de bachelor Theologie. Jesse, een “christen die qua geloof niet in een hokje past”, werd tijdens deze studie geconfronteerd met twijfel over (de waarheid van) het geloof. Het is mede hierom dat de op waarheid gebaseerde films hem zo boeien. “Net als het geloof bevatten documentaires op een bepaalde manier ook altijd een waarheidsclaim. In mijn ogen spelen de beste documentaires met het idee van waarheid. Ze laten objectiviteit en subjectiviteit door elkaar lopen, zoals in de documentaire Waltz with Bashir.”Een carrière binnen het kerkwezen viel af. Na het afronden van zijn bachelor Theologie heeft Jesse “de dingen een beetje gelaten” en is hij een tijdje in Parijs gaan wonen en werken. Daarna deed hij de bachelor Communicatie- en Informatiewetenschappen, gevolgd door de master Film- en Televisiewetenschappen. Gezien zijn fascinatie voor documentaires, was het ook niet zo vreemd dat hij deze koos als onderwerp voor zijn scriptie (pdf) die werd beloond met een 8,5.Waarom is het zinvol een documentaire te analyseren?“Documentaires zijn belangrijk in het publieke debat en geven vaak aanleiding tot discussie. Ze gaan veelal expliciet over een maatschappelijk probleem en pretenderen daarover feiten te presenteren. Maar zijn die daadwerkelijk gebeurd? En hoe verhouden die feiten zich tot wat er echt leeft in de samenleving? Door vorm en inhoud bevat een documentaire ook een politieke of ideologische boodschap: hoe luidt die? Dat soort vragen leveren vanuit maatschappelijk oogpunt belangrijke antwoorden op.”Je koos voor een interactieve documentaire. Waarom?“Waarheidsclaims nemen een bijzondere positie in bij interactieve documentaires. De vorm van een documentaire impliceert objectiviteit. Maar is het verhaal ook waar als de kijker zelf kan bepalen wat er gebeurt? Dat vond ik een zeer interessant punt."Jouw keuze viel op de documentaire Bear 71, waar gaat die over?“Die gaat over het grizzlybeervrouwtje dat het oormerk nummer 71 draagt. De beer leeft in Banff National Park in Canada, het wildpark met de intensiefste menselijke activiteit ter wereld. Je krijgt te zien hoe moeilijk het leven van deze beer daardoor wordt. De documentaire vertelt ook hoe de parkwachters vormgeven aan het beheer van het park.“De documentaire raakte me echt, dat is zeldzaam voor een nieuwe media-productie. Esthetisch is het prachtig en bovendien zette het me aan om vragen te stellen. Niet zozeer over een beer in een park, maar meer over leven in algemene zin en manieren om de wereld te verbeteren.”Waarom is Bear 71 geen alledaagse documentaire?“Omdat de documentaire interactief is, kan de kijker tot op zekere hoogte zelf bepalen wat hij te zien gaat krijgen. De kijker navigeert door een abstracte 3D-weergave van het park. Je hoort een voice-over vanuit het perspectief van de beer, je kunt filmpjes afkomstig van wildcamera’s bekijken en je krijgt webcambeelden te zien van jezelf en andere kijkers. De interactiviteit wekt de suggestie van vrijheid en handelingsvermogen. Het mooie aan Bear 71  is dat je als kijker grotendeels bepaalt hoe de documentaire verloopt, maar dat ie na 20 minuten hoe dan ook op dezelfde slechte manier afloopt.”Wat heb je onderzocht?“Mijn onderzoek is tweeledig. Aan de hand van een aantal filosofische concepten bied ik een analytisch model om interactieve documentaires te beschrijven. Hoe kun je de politieke en ideologische implicaties van een interactieve documentaire duiden? Anderzijds heb ik dit model toegepast op deze documentaire. Hoe kunnen we omschrijven wat er in Bear 71 gebeurt en op welke wijze moeten we dat relateren aan de wereld om ons heen?”Kun je het door jou ontwikkelde analysemodel voor interactieve documentaires uitleggen?“Het is gangbaar om een documentaire te beschrijven in termen van betekenis. Dan kijk je naar de expliciete inhoud en wat je daar rationeel uit kunt beredeneren. Ik stel echter dat je een interactieve documentaire beter kunt omschrijven als iets dat in beweging is, als een gebeuren of een proces. Het model heb ik gebaseerd op concepten van filosofische richtingen die meer oog hebben voor beweging en proces dan voor betekenis, zoals de pragmatiek en de procesfilosofie. Daarom moet je de documentaire meer als een gesprek zien dan als een afgeronde tekst. Dit ‘gesprek’ vindt plaats tussen de kijker en de documentaire en zal dus bij iedereen anders zijn. Niet alleen omdat mensen andere keuzes maken in wat ze bekijken in de documentaire, maar ook omdat ze het geziene anders zullen opvatten.“Met deze aanpak kun je meer zeggen dan bij andere analytische modellen, die eerder uitgaan van een statische betekenis. Zo kun je met mijn model ook beschrijven welke gevoelens eruit komen als mensen zich inleven in de documentaire.”Wat is de uitkomst als jouw model wordt toegepast op Bear 71?“In het ‘gesprek’ tussen kijker en documentaire draait het om associaties, gedachten en gevoelens. Dat kan bijvoorbeeld zijn het verband tussen jouw webcam die tijdens de documentaire aangaat en de wildcamera’s in het park. Of tussen de parkwachters enerzijds en politieagenten of mensen van de geheime dienst die camerabeelden bekijken in een controlekamer anderzijds. Door de beschrijving van deze relaties kom ik tot de conclusie dat de documentaire niet alleen gaat over een beer in een wildpark, maar ook over een aantal aspecten van onze samenleving.“Doordat je jezelf, maar ook andere gebruikers en de beesten, terugziet in de documentaire, voel je hoe het is om geobserveerd te worden. Daarmee stelt Bear 71 onze control society aan de kaak, waarin we telkens bekeken worden zonder dat we het doorhebben.“Ook stel ik dat de documentaire gaat over de ecologische ramp die we met zijn allen aan het veroorzaken zijn en de onmacht om er iets aan te doen. De parkwachters doen namelijk hard hun best voor het welzijn van de dieren, maar ze kunnen niet voorkomen dat het misgaat. Zo eten veel beren het graan op het spoor dat van treinen is afgevallen, waardoor ze aangereden worden en overlijden. Bear 71 is eigenlijk heel pessimistisch: op het gebied van natuurbescherming doen we enorm ons best, maar we falen toch steeds.“Het interactieve aspect maakt dat de kijker niet alleen de consument van de documentaire meer is, maar ook deels de maker. Daarmee wordt de suggestie gewekt dat de kijker, en daarmee de mensheid, macht en controle heeft. De twist is dat de documentaire na 20 minuten hoe dan ook op dezelfde manier eindigt. Ongeacht hoe de kijker het vormgeeft. Hier wordt de suggestie gegeven dat we misschien wel controle hebben over de wereld om ons heen, maar dat de dingen toch altijd sterk hun eigen loop nemen. Parkwachters kunnen wel vuurwerk afsteken en schieten met rubberen kogels om de dieren te beschermen, maar beer 71 wordt uiteindelijk toch doodgereden door een trein.“Oude analysemodellen zijn ontoereikend om dit soort gevoelens bij de kijker te beschrijven, aangezien de gevoelens niet expliciet uit de inhoud zijn af te leiden.”Zullen volgens jou over een tijdje alle documentaires interactief zijn?“Er zijn nu al een hoop partijen bezig met interactieve documentaires, in verschillende vormen. Bij de eerste experimenten van een jaar of vijf, zes geleden zag je dat kijkers zoveel mogelijk keuzevrijheid kregen. Tegenwoordig gaat het in het gros van de gevallen echter om lineaire verhalen, dus van a tot z. Het zijn niet de meest innovatieve documentaires, maar het lijkt te zijn wat mensen nodig hebben. Ze willen een beetje aan de hand worden meegenomen. Nieuwe technologieën zoals touchscreen zullen veel impact hebben. Ik denk daarom dat veel documentaires, tv-programma’s en films interactieve componenten zullen krijgen.”Heb je van interactieve documentaires je werk gemaakt?“Na mijn afstuderen heb ik een project van tien maanden gedaan bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Daar heb ik als embedded onderzoeker voor de VU uitgezocht hoe cultureel erfgoedinstellingen moeten omgaan met interactieve content – niet alleen documentaires. Binnenkort ga ik bij Beeld en Geluid aan de slag als Wikimedia coördinator, een nieuwe functie die ik voor een groot gedeelte zelf ga ontwikkelen. In mijn carrière ben ik vooral op zoek naar mogelijkheden om mijn academische vaardigheden, mijn sociale kant en mijn creativiteit te combineren. In welke functie dit precies gaat lukken ontdek ik al doende.”