Waarom moraalridders zo vaak weerstand oproepen

Waarom roepen vegetariërs of geheelonthouders soms zo’n weerstand op? Conclusie: mensen willen niet bestempeld worden als een ‘slecht wezen’. Vandaar dat de discussie rondom het verbannen van vlees op de UU zo veel irritaties opwekt.

Deze zomer barstte de kritiek los op het idee om de kantines van de UU vleesloos te maken. Voor- en tegenstanders vielen over elkaar heen en maakten elkaar soms uit voor alles wat mooi en lelijk is. Het verbaast Florien Cramwinckel niet. De sociaal psycholoog deed promotieonderzoek naar reacties van mensen op het morele gedrag van anderen. Vrijdag 14 oktober promoveerde ze in Utrecht. “Als je morele redenen geeft voor bepaald gedrag of beslissingen zoals in dit geval duurzaamheid en dierenwelzijn, dan kan je negatieve reacties verwachten”, zegt Cramwinckel.

Cramwinckel deed voor haar onderzoek experimenten waarin deelnemers bijvoorbeeld worst moesten eten of bier moesten drinken. Daarna lazen ze de reactie van iemand die geen vlees of bier nam en vroegen de deelnemers hierop te reageren. Daaruit bleek dat degenen die vlees of bier weigerden omdat ze de smaak vies vinden, minder negatief werden beoordeeld dan de weigeraars die vlees of bier laten staan vanwege morele bezwaren zoals bijvoorbeeld dierenleed of het feit dat vlees eten of bier drinken onverantwoord is. “Wat ik heb ontdekt, is dat het niet zozeer om het geweigerde gedrag, maar om de motivatie erachter die negatieve reacties oproept”, aldus de promovenda. “Dat doen ze om hun zelfbeeld te beschermen.”

Waar zijn deze mensen dan bang voor?
“Het label ‘moreel’ of ‘immoreel’ heeft een sterke invloed op het zelfbeeld van mensen en hun gedrag. Als je mensen vraagt wat ze belangrijk vinden in het leven, antwoorden ze vaak ‘om een goed mens te zijn’. En zo gezien te worden door anderen. We zijn bang om immoreel over te komen in de ogen van iemand anders. Wie eerst vlees eet en daarna geconfronteerd wordt met een morele vegetariër wordt geraakt in het zelfbeeld. Maar vertonen ze voor de confrontatie geen ‘fout’ gedrag dan hebben ze juist meer waardering voor de vegetariërs of geheelonthouder.”

Dus mensen reageren ook wel positief op morele weigeraars?
“Ja, het verschilt per situatie. In één van mijn experimenten moesten deelnemers een anti-homobetoog schrijven. Daarbij gingen ze expliciet in tegen hun waarden, aangezien zij over het algemeen positief aankeken tegen gelijke rechten voor homoseksuelen. Hier was er waardering voor de weigeraars. Dat anti-homogedrag niet door de beugel kan, wisten de deelnemers al voordat ze het gedrag zelf lieten zien. Een andere situatie waarin mensen positief reageren, is als ze niet persoonlijk betrokken zijn bij het ‘foute’ gedrag, en dat niet zelf hebben vertoond.”

Op DUB werd heftig gediscussieerd op het idee voor een vleesloze UU-kantine. Kan jij op basis van je onderzoek iets zinnigs toevoegen aan de discussie?
“Juist omdat mensen het misschien eens zijn met het feit dat vlees eten niet duurzaam is, maar zich er niet naar gedragen, maakt dit een bedreigende kwestie. De meeste mensen willen goed zijn voor het milieu. Het is pijnlijk en confronterend als je het idee krijgt dat je dat niet bent.

“Uit mijn onderzoek blijkt dat een niet-morele reden minder bedreigend is en minder negatieve reacties oproept. Dat zou betekenen dat de boodschap van de UU wellicht anders geframed kan worden, maar dat is in deze situatie lastig. In tegenstelling tot in mijn experimenten, kan de UU het niet gooien op persoonlijke voorkeur: ‘Wij verkopen geen vlees meer omdat het niet lekker is’. Een andere mogelijkheid is misschien om de boodschap te brengen zonder morele woorden, bijvoorbeeld ‘we passen elk jaar de selectie in de kantine aan en dit jaar is er minder of geen vlees aanwezig’. Dat roept vast ook reacties op, maar wellicht minder heftig.”

Veganisten en vegetariërs noemen vleeseters in discussies op sociale media weleens moordenaars. Waarom schreeuwen sommigen zo hard?
“Als je kijkt naar grootschalig onderzoek onder vegetariërs zie je dat ze helemaal niet zo negatief denken over vleeseters. Online zie je vooral de extreme gevallen. Het grappige is dat vleeseters het vaak best eens zijn met hun denkbeelden, maar we vinden het type mensen - met een enorm moreel oordeel over ánderen - strontvervelend. Uit onderzoek naar milieuactivisten komt bijvoorbeeld naar voren dat mensen een hekel hebben aan militante types, ook al vinden we rekening houden met de natuur een goede zaak.” 

Bereiken militante types iets met hun geschreeuw?
“Het is speculeren, maar ik denk dat het soms zin heeft. Onze denkbeelden over vlees beginnen al te veranderen. Veel mensen hebben al een paar vleesvrije dagen in de week. Maar het kan twee kanten opgaan. Ik deed een experiment waarin de deelnemers na confrontatie met een morele weigeraar een speech moesten schrijven voor die weigeraar over hun eigen eetgewoonten. Sommigen wilden laten zien dat ze geen monster zijn, anderen legden het er dik bovenop door te laten vertellen hoeveel vlees ze eten. Of dat ze zin hadden in een hamburger.

“De militante types betalen overigens wel een prijs voor hun acties: mensen vinden hen niet leuk om mee om te gaan en blokkeren hen op Facebook.”

Waarom blijven we eigenlijk vlees eten, ook al weten we dat het dierenleed veroorzaakt en de planeet eronder lijdt?
“Vanwege het eigenbelang. We wegen constant ons eigenbelang af tegen het grotere belang. Er is een theorie dat mensen hun gedragingen bij elkaar optellen om er op de morele teller als moreel uit te komen. Vlees eten terwijl je denkt dat het immoreel is, is misschien goed te maken door je op andere gebieden wat beter te gedragen.”

Dus als je bloed geeft en slaafvrije chocolade koopt, compenseert dat bijvoorbeeld voor een plakje ham op je brood?
“Ja, zo kan je het zien. Het is voor niemand haalbaar om op alle fronten moreel te zijn. De vraag is alleen waar de grens ligt: hoeveel ‘fout’ gedrag mag je vertonen om op de morele teller nog een voldoende te krijgen?”

Jij eet vlees en drinkt weleens een glaasje. Stel je was overtuigd veganist. Had dat de resultaten of de opzet van je onderzoek beïnvloedt?
“Dat denk ik niet. In mijn onderzoek laat ik het waardeoordeel over wel of geen vlees eten in het midden. Het staat los van wat ik of de deelnemers zelf inhoudelijk vinden van vlees eten of alcohol drinken.”