‘De mens is toe aan nieuwe idealen’

Wat bepaalt het geluk van de mens? Wat is een goed en geslaagd leven? Heb je daar de huidige materiële welvaart voor nodig? Filosoof Herman Philipse geeft vanaf 7 februari een nieuwe collegereeks voor Studium Generale over vrijheid en verplichting. “Wij putten de aarde zo uit dat we op zoek moeten naar ander geluk, naar een nieuwe moraal.”Met lede ogen ziet Herman Philipse de wereld om hem heen veranderen. “De wereldbevolking blijft explosief groeien. Het is mooi dat landen als China en India rijker worden. Maar die mensen spiegelen zich aan de materiële welvaart van het westen. En dat wordt een catastrofe. We zijn met zijn allen de planeet aan het verknollen.”Wat kun je doen als eenvoudige filosoof om met die zorg om te gaan? Philipse wil een nieuwe morele reflectie. “Als de olie op is, kunnen we de huidige levensstandaard waarschijnlijk niet meer handhaven. Dat betekent dat de mensheid een stapje terug moet doen. En dan is het goed om te kijken of we het geluk en het goede leven in andere zaken kunnen vinden. Daar wil ik in mijn collegereeks een kleine bijdrage aan leveren.De oude filosofen kunnen ons helpen om terug te keren naar de basis, om onze huidige idealen tegen het licht te houden. Tijdens mijn colleges laat ik verschillende filosofen de revue passeren, van de klassieken Aristoteles en Plato, via Hobbes, Hume, Kant, en Nietzsche naar moderne filosofen als Sartre en Peter Singer.”Philipse is vanaf 2003 universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Daarvoor werkte hij als hoogleraar in Leiden. Twee maanden per jaar geeft hij college in Oxford. Als universiteitshoogleraar heeft hij veel vrijheid. Hij wil vooral het belang van de universiteit en universitair onderzoek breed uitdragen. Dat doet hij onder meer met reeksen colleges voor Studium Generale in het academiegebouw.In prachtige volzinnen legt Philipse zijn uiteenlopende publiek ethische dilemma’s voor. Hij gaat op Socratische wijze in gesprek met klassieke en moderne filosofen en toetst hun verhalen aan de wereld van nu. Zijn laatste reeks over betrouwbare kennis is net verschenen (2010) op cd box. Op zijn salontafel ligt al een stapel van acht cd boxen, alle opnamen van hoorcolleges gegeven in de Utrechtse aula.AlcoholverslavingDeze reeks heeft als thema vrijheid en verplichting. Philipse blijft met dit thema dicht bij de mens. “Ik ga in op de vraag in hoeverre vrijheid een gave is. Als je wordt aangesproken op je gedrag, kun je dat gedrag dan veranderen? Stel iemand heeft een alcoholprobleem. Hij zal zijn gedrag willen veranderen. De ene persoon lukt dat heel goed, de ander valt toch steeds weer terug op de verslaving. De mogelijkheid om zelf dat gedrag te veranderen is een gave die je kunt trainen.”Philipse verwijst naar de filosoof Kant. Die zegt dat het ethisch besef als het ware ingebakken zit in de ziel. De basis van elke mens is dezelfde, maar de manier waarop hij met vrijheid en plicht, of goed en kwaad, omgaat is per persoon verschillend en afhankelijk van de cultuur waarin hij is opgegroeid. “Het individu maakt keuzes. Je hebt een morele basis, bijvoorbeeld dat je niet mag stelen. Maar je kunt een andere keuze maken, bijvoorbeeld als je moet stelen om te overleven.”Doden om te reddenDat die ethische dilemma’s soms heel persoonlijk zijn, illustreert Philipse aan de hand van het klassieke voorbeeld van het trolley problem. “Stel jij ziet dat een wagon van een trein die op een berg staat losraakt. De wagon dendert naar beneden. Beneden zijn vier arbeiders aan het werk. Ze zijn aan het boren en hebben oorbeschermers op. Roepen heeft dus geen zin. Je kunt wel een wissel omzetten. In dat geval red je de vier arbeiders. Maar op dat andere spoor is een man aan het werk. Je kunt dus vier mensen redden ten koste van één ander."Als je dit dilemma aan een zaal mensen voorlegt, blijkt tweederde daartoe bereid. Dat verandert als je het verhaal wijzigt. Je kunt de arbeiders niet redden door het omzetten van een wissel, maar wel door de dikke vent naast je van een brug voor de wagon te duwen waardoor de wagon tot stilstand komt. Het effect is hetzelfde. Toch zijn er nu veel meer mensen die afhaken en dit niet zullen doen. Hoe komt dit?”// Installeer Flash ! Philipse toetst dit voorbeeld aan wat Socrates zegt over de moraal. Hij probeert vat te krijgen op de morele kernwaarde, de basis van het ethisch handelen van de mens. Maar Philipse betrekt ook het hersenonderzoek bij zijn verhaal. “Daaruit blijkt dat je een onderscheid kunt maken tussen mensen die meer aanleg hebben voor emotionele beslissingen en mensen waarbij de ratio domineert. De eerste groep zal meer moeite hebben de dikke vent voor de wagon te werpen dan de tweede groep.” Kritisch gesprekHet is niet de bedoeling dat Philipse in een apart college zijn eigen visie over dit thema geeft. “Ik wil de ideeën van de filosofen toetsen aan de moderne wetenschap en de actualiteit. Die actualiteit baart mij zorgen. Zeker als het gaat om de manier waarop de mens met de aarde omgaat. En juist tegen die achtergrond kunnen de ideeën van grote filosofen uit het verleden een rol spelen bij een ethische heroverweging naar de zin van het bestaan.”RADe colleges van Herman Philipse zijn op maandagavond vanaf 7 februari in de aula van het Academiegebouw van 20.00 uur tot 21.45.Het programma en livestream-opnames van de colleges zijn te vinden op de site van Studium Generale.