Diederik Stapel: rotte appel of een systeemfout?

Het nieuws dat de Tilburgse hoogleraar Diederik Stapel onderzoekdata heeft vervalst is als een bom ingeslagen. De Nederlandse wetenschap ligt onder vuur. Er zou te weinig onderlinge controle zijn. Hoe heeft het zover kunnen komen? DUB vroeg het enkele UU-onderzoekers.

Frans Verstraten: "Geen afspiegeling van de wetenschapper."

Willem Koops: "De pakkans in de wetenschap is 100 procent."

Micha de Winter: "Stapel krijgt een Nobelprijs."

Denise de Ridder: "Niet zomaar conclusies trekken over wetenschap in het algemeen."

Theo Wubbels: "Komt voor in alle wetenschapsgebieden."

Tom ter Bogt: "Er is ongetwijfeld meer aan de hand."

Ruud van den Bos: "Huidige controlesysteem voldoet niet."

Kranten, nieuwssites, weblogs staan sinds eind vorige week bomvol met nieuws over de zogeheten vleesaffaire. De Tilburgse hoogleraar Diederik Stapel werd vorige week op non-actief gezet nadat hij had bekend onderzoeksresultaten te hebben vervalst. De data werd gebruikt in een onderzoek waaraan Stapel, zijn Tilburgse collega Marcel Zeelenberg en de Nijmeegse hoogleraar Roos Vonk hebben meegewerkt, waaruit zou blijken dat vleeseters 'egoïstische hufters' zijn.
Terwijl de omvang van de onderzoeksfraude nog onderzocht wordt, ligt de gehele Nederlandse wetenschap zwaar onder vuur. De affaire “toont aan dat de Nederlandse academische wereld niet of nauwelijks controleert”, schrijft De Telegraaf bijvoorbeeld. Zelfs in het chique tv-programma Buitenhof wordt de wetenschap als geheel aangepakt naar aanleiding van de zaak-Stapel.
Of Stapel vaker heeft gesjoemeld met data, en of collega-onderzoekers zijn werk wel voldoende hebben geverifieerd, is nog niet duidelijk. Tot de onderzoekscommissie onder leiding van oud KNAW-voorzitter Pim Levelt zijn werk heeft afgerond, willen veel UU-hoogleraren nog geen reactie geven. Toch waren er een aantal hoogleraren die wel iets willen zeggen.
 
Frans Verstraten, hoogleraar Psychologische Functieleer: "Geen afspiegeling van de wetenschapper."
Verstraten liet zich maandag al horen op de opiniepagina van DUB, naar aanleidingen van uitspraken van Naema Tahir in het tv-programma Buitenhof. “Natuurlijk is [de druk om te publiceren, red.] hoog, maar dat geldt vooral voor de jongere wetenschappers die door de ingrepen van Plasterk nu moeten vechten voor een paar zeldzame beurzen en nog zeldzamere posities aan universiteiten. Ondanks die druk moet ik de eerste nog tegenkomen die met data heeft gerotzooid.”
“Een persoon die zo fraudeert is geen afspiegeling van de wetenschapper: het is mogelijk een narcist, met mogelijk een oncontroleerbare drang naar media-aandacht, en mogelijk een irreëel gevoel van onaantastbaarheid, die gewoon, net als alle andere mensen die het niet meer op een rijtje hebben, naar een psycholoog moet. Als blijkt dat de vermoedens allemaal waar zijn, en laten we nu eerst even de bevindingen van de commissie Levelt afwachten, is hij niet meer aanvaardbaar als wetenschapper.”
Terug naar overzicht
 
Willem Koops, decaan van de faculteit Sociale Wetenschappen: "De pakkans in de wetenschap is 100 procent."
“Ik las de column van collega Verstraten en was zeer ingenomen met zijn standpunt. Zijn voornaamste: "sjoemelen is geen afgeleide van werkdruk". Immers, overal kun je in de media lezen dat Stapels gedrag iets te maken heeft met "publish or perish". Onzin! Werkdruk en oplichting hebben niets met elkaar te maken.”
Ik vrees dat iemand als Stapel niet gedreven werd door wetenschappelijke nieuwsgierigheid, maar door de behoefte zichzelf in het centrum van de belangstelling te plaatsen. Het verzinnen en/of ongeoorloofd manipuleren van data is crimineel gedrag. Het gezeur in de kranten (zie de Telegraaf) over het gebrek aan controle in de wetenschap slaat in dit verband nergens op. Er zijn in de wetenschap talloze maatregelen om precies dit soort criminaliteit te voorkomen.”
“Dat zelfs een uiterst creatieve en intelligente en van bestuurlijke macht voorziene hoogleraar als Diederik Stapel tegen de lamp liep demonstreert mijns inziens hoeveel beter het gesteld is in de wetenschap dan in de ‘gewone’ wereld: de pakkans is naar mijn overtuiging in de wetenschap ongeveer 100 procent. Wetenschap is in alle opzichten gericht op transparantie en uiteindelijk kon zelfs Stapel daar niet tegenop.
“Ik hoop dat de commissie Levelt snel klaar is, zodat we de wetenschap kunnen ontdoen van de Stapelvervuiling. Overal hoor ik inmiddels collegae praten over extra maatregelen om dergelijke fraude te voorkomen. Dat kan geen kwaad, maar ik denk dat we eens in de zoveel tijd Stapels in de wetenschap zullen aantreffen (en ontmaskeren): criminelen trekken zich immers niets aan van wetten en procedures.”
“De kernbegrippen van de psychometrie, die ons in de psychologie helpt geen toevallige onzin te beweren, zijn ‘reliability’ en ‘validity’. Uiteindelijk berusten deze technische begrippen op de betrouwbaarheid en validiteit van de personen die de wetenschap bedrijven. Het is zaak om de zulken die dit niet respecteren te verwijderen uit de wetenschap.”
Terug naar overzicht
 
Micha de Winter, hoogleraar Pedagogiek: "Stapel krijgt een Nobelprijs."
De Winter stuurde ons per mail deze orginele theorie, die ons heel anders laat kijken naar de affaire-Stapel:
"Wij denken allemaal veel te snel en te naïef dat Stapel een fraudeur is. Maar eigenlijk zijn wij allemaal onderdeel van zijn zorgvuldig geplande en al 20 jaar durende sociaal-psychologische experiment, waarmee hij hoopt te laten zien dat je met een paar simpele trucs op het gebied van statistiek, communicatie en vertrouwen zelfs de complete wetenschappelijke wereld en je beste vrienden langdurig om de tuin kunt leiden.”
“Ik denk dat er binnen afzienbare tijd een groot en geruchtmakend boek van hem verschijnt, waarin hij met grote nauwkeurigheid verslag doet van zijn bevindingen van de afgelopen twintig jaar. Ik voorspel dat hij voor dit baanbrekende werk een Nobelprijs krijgt, niet alleen vanwege de schokkende inhoud, maar ook omdat het nooit is vertoond dat een wetenschapper bereid is geweest zelfs zijn persoonlijke status en loopbaan tijdelijk op te offeren in het belang van de wetenschap.”
“Dit is het absolute toppunt van wetenschappelijk altruïsme. Dat dit persoonlijke offer ook gepaard is gegaan met een hoge prijs die sommige van zijn naaste medewerkers moeten betalen, wordt voor deze collega's binnen afzienbare tijd ruimschoots goedgemaakt als blijkt dat zij, zonder het zich te beseffen, deel waren van een wereldberoemd sociaal-psychologisch experiment.”
Terug naar overzicht
 
Denise de Ridder, hoogleraar Gezondheidspsychologie: "Niet zomaar conclusies trekken over wetenschap in het algemeen."
“Deze treurige affaire is uniek, en er mogen niet zomaar conclusies worden getrokken over wetenschapsbeoefening in het algemeen. Toch zijn er mensen die in deze zaak aanleiding zien om de wetenschap ter verantwoording te roepen. Waar rook is, is vuur, denken ze. En als er eentje zo enorm in de fout gaat, dan moeten er wel meer zijn die een beetje in de fout gaan. Die mensen die zo redeneren, hebben ongelijk.”
“Dat betekent niet dat deze onderzoekers geen fouten kunnen maken. Maar gelukkig bestaat er in de wetenschap - anders dan in veel andere beroepsgroepen - een uitgebreid systeem van checks en balances dat wetenschappers die al te enthousiast met hun data omgaan (te goeder trouw of niet), behoedt voor fouten.”
“Zijn er nog meer waarborgen die dit systeem van checks en balances kunnen verbeteren? Ja, die zijn er. In toenemende mate is het gebruikelijk dat onderzoekers bijvoorbeeld protocollen voor inclusie van proefpersonen en dataverzameling op een website van een tijdschrift publiceren. En ook wordt er steeds vaker op aangedrongen om na verloop van een aantal jaren databestanden openbaar te maken. Het klopt dat gefingeerde data niet met dit soort procedures kunnen worden ontdekt, maar gelukkig behoren verzonnen data tot de categorie aberraties die maar zelden voorkomt.”
Terug naar overzicht
 
Theo Wubbels, hoogleraar Onderwijskunde en vice-decaan van de faculteit Sociale Wetenschappen: "Komt voor in alle wetenschapsgebieden."
“Wat Stapel gedaan heeft is onacceptabel net als in het verleden Diekstra's handelen. Zoals Robbert Dijkgraaf heeft opgemerkt komen dit soort ontsporingen zelden voor, maar ze komen voor en in alle wetenschapsgebieden, ook in Nederland.”
“Herinnert u zich nog het omstreden artikel van de chemicus Buck in Science dat ook tot een reprimande leidde? Dat Nederland speciaal een modderfiguur zou slaan is absurd. Procedures rond onderzoek zijn internationaal gelijk en ontsporingen komen zelden, maar overal, voor. Ook in dit geval heeft het wetenschappelijk forum uiteindelijk gewerkt, maar wel te laat.”
Terug naar overzicht
 
Tom ter Bogt, bijzonder hoogleraar Populaire Muziek en Jeugdcultuur: "Er is ongetwijfeld meer aan de hand."
“Het feit dat dit zo’n ontzettend groot nieuws is, laat zien dat dit niet zo vaak voorkomt. Anders zou het geen groot nieuws zijn.” Ter Bogt is verbijsterd door het handelen van Stapel. “Hij had op jonge leeftijd al een fantastische carrière. Hij heeft alles op het spel gezet. De bladen waarin hij publiceerde waren allemaal top.”
Ter Bogt wil nog geen definitieve conclusie trekken, maar kan zich niet voorstellen dat Stapels vervalsing zich beperkt tot één onderzoek. “Ik denk niet dat hij een paar maanden geleden ineens dacht, laat ik het eens zo doen. Er is ongetwijfeld meer aan de hand.”
Twijfels over het corrigerende vermogen van de wetenschap heeft Ter Bogt niet. “Wetenschappers controleren elkaar voortdurend. Het peer review systeem is een fundamentele check. Daarnaast werk je bijna altijd in teams waarin je elkaar becommentarieert en controleert. Daar zit al een enorme rem op fraude. Stapel is door iemand binnen eigen groep ontdekt, een jongere medewerker nog wel, die ook zijn eigen carrière op het spel zet. Dat tekent de eerlijkheid die heerst in de wetenschap.”
Terug naar overzicht
 
Ruud van den Bos, neurobioloog en universitair docent bij de faculteit Diergeneeskunde: “Huidige controlesysteem voldoet niet.”
Waar velen Stapel zien als een incident, daar ziet Ruud van den Bos de fraude als het resultaat van het huidige onderzoeksklimaat, waar persoonlijk scoren te belangrijk is, zo schrijft hij elders op DUB.
“Het huidige systeem binnen de wetenschap voldoet niet, want is gebaseerd op controle door wetenschappers zelf, die als moreel verheven personen het collectieve belang boven het individuele moeten laten gelden. Dat is een illusie, juist omdat het persoonlijke belang zo is uitvergroot. Ik ken en hoor teveel voorbeelden, die laten zien dat het anonieme peer review systeem van tijdschriften en onderzoeksprojecten een te gemakkelijke bron is van vals spel, waar persoonlijke gewin meer telt dan collectief belang.”
“Kortom, wat nodig is, is een bezinning op de vraag of het huidige onderzoeksklimaat duurzaam is en hoe we ervoor zorgen, dat de controle op vals spel zo voldoet dat de kern van wetenschap overeind blijft. Dat lijkt me de uitkomst van de discussie over Stapels fraude.”
Terug naar overzicht

MEER MENINGEN OVER DE ZAAK-STAPEL
"Zolang voortdurend het nieuwe ethos met zijn marktgerichtheid en verwisseling van kwantiteit met kwaliteit luid wordt gepredikt, zal ook de neiging om wat te sjoemelen, die de meeste wetenschappers wel eens bespeuren, ernstige slachtoffers maken. Zeker als daar de verleiding bij komt om in de media met opzienbarende vondsten te gloriëren."
(Hermann von der Dunk, emeritus hoogleraar contemporaine geschiedenis, in de Volkskrant)
"Wetenschappers verzamelen data en schrijven daar - vaak in groepsverband - een artikel over. Maar je controleert elkaar niet. Soms doe je dat wel bij beginnende AIO's om te kijken of ze niet per ongeluk fouten hebben gemaakt, maar daar blijft het bij."
(Ap Dijksterhuis, hoogleraar Psychologie van het onbewuste aan de Radboud Universiteit, op RU.nl)
"Wat blijft er over van het nut van het presenteren van onderzoeksgegevens en -resultaten, als collega's niet eens de moeite doen om de herkomst daarvan te controleren? Is controleerbaarheid niet een belangrijke vereiste van wetenschappelijke publicaties? En is het niet een voorname verantwoordelijkheid van de wetenschapper om te zorgen voor correcte referenties? Bij vrijwel iedere academische opleiding wordt studenten ingepeperd om gegevens en andere bronnen te controleren op juistheid."
(De Nijmeegse masterstudent politicologie Tim Ficheroux in NRC Handelsblad)
"Een positieve kant aan de pijnlijke fraude-affaire rond de Tilburgse sociaal psycholoog Diederik Stapel is dat die misschien enige realiteitszin rond wetenschappelijk onderzoek teweegbrengt. Zolang als het duurt realiseren media, universiteiten en het publiek zich nu dat wetenschap mensenwerk is, waarbij wangedrag misschien moeilijk voorstelbaar is, maar niet kan worden uitgesloten."
(Wetenschapsjournalist Martijn van Calmhout in de Volkskrant)

"Deze affaire laat ook zien dat hoogleraren en universiteiten tegenwoordig veel bewuster bezig zijn met hun ‘media presence’. Persoonlijke blogs, televisie-optredens, columns en lucratieve lezingen stimuleren blijkbaar tot bravoure. Maar de basis blijft onveranderd: wetenschap doet conditionele uitspraken, gebaseerd op observaties binnen een experiment, uitgaande van een specifieke hypothese. Dat taaie gegeven verhoudt zich moeizaam met de wetten van de media, snappy quotes en twitterbare koppen."
(Journalist Arno van 't Hoog op DeNieuweReporter.nl)