Europa heeft een nieuwe Kohnstamm nodig
Hij doet niet alleen onderzoek naar Europa, hij ademt Europa. Gouden tijden dus voor de Utrechtse historicus Mathieu Segers, want door de eurocrisis is er belangstelling genoeg voor dit onderwerp. Hij bezorgde onlangs het tweede deel van de dagboeken van Max Kohnstamm, een van de founding fathers van de Europese samenwerking.
De oude Max Kohnstamm, gestorven in oktober 2010, kijkt de lezer indringend aan op de kaft van Diep Spel. De Europese dagboeken van Max Kohnstamm. Aan de zijde van de Fransman Jean Monnet werkte hij vanaf de jaren vijftig mee aan de totstandkoming van de Europese Economische Gemeenschap (EEG), de voorloper van de huidige Unie. Dat deed hij bij Monnets Actiecomité, een lobbygroep op hoog niveau. De in 2010 overleden historicus, diplomaat en lobbyist zat dicht bij het vuur, zoals dat heet. Op de foto lijkt hij te zeggen: ik heb het allemaal meegemaakt en ga jullie vertellen hoe het is gebeurd.
De dagboeken zijn van grote historische waarde voor wie de totstandkoming van de Europese samenwerking wil reconstrueren, zegt Mathieu Segers. Daarvan was Kohnstamm zich ook al bewust tijdens het schrijven. Vandaar dat persoonlijke aantekeningen en bespiegelingen over het weer nagenoeg ontbreken; het dagboek is volledig gericht op de inhoud. Terwijl er voor persoonlijke overpeinzingen eigenlijk alle aanleiding was: het zwervende Europese bestaan trok de nodige wissel op Kohnstamm en zijn gezin. “Wat er wel in staat, is hoe de onderhandelingen en besprekingen over het ontstaan van Europa zijn gegaan. Hij was zelf een historicus, dat kun je eraan afzien.”
Wat is het diep spel uit de titel?
“Dat is een term die Kohnstamm met enige regelmaat noteerde. Hij doelde dan op de samenwerking tussen Jean Monnet en de Franse president Charles de Gaulle. Publiekelijk profileerden ze zich als elkaars tegenhangers, maar in het diepste geheim ontmoetten ze elkaar, zelfs Kohnstamm kon niet helemaal doorgronden wat er tussen die twee speelden. Het is nieuwe informatie; in de memoires van Monnet en De Gaulle is daar niks over geschreven. Kohnstamm schreef wel op wanneer de twee afspraken en wat Monnet daar vervolgens tegen hem over zei. Zo valt veel van het ‘diep spel’ te reconstrueren. Uiteindelijk hebben de geheime afspraken niet tot iets geleid.”
Hoe zijn de dagboeken op je pad gekomen ?
“Ik stuitte erop in het archief in Florence, tijden mijn promotieonderzoek. Toen ik ze onder ogen kreeg, wist ik niet dat het Kohnstamms dagboeken waren, maar het had wel gelijk mijn aandacht omdat ze in het Nederlands waren geschreven. Veruit de meeste bronnen daar zijn Duits en Frans. Ik had er geen hoge verwachtingen van, ik dacht toen nog dat Kohnstamm een naïeve federalist was. Maar toen ik ging lezen, werd het met de minuut interessanter, en vielen veel bronnen op zijn plaats.”
Wat voor iemand was Kohnstamm?
“Hij is nog een beetje een vertegenwoordiger van de standenmaatschappij; een verleden dat we niet meer kennen. Hij was zoon van een hoogleraar, was secretaris van koningin Wilhelmina en was bekend in hoge kringen. Een wellevende man, met prettige omgangsvormen. Zijn hoogtepunt beleefde hij in 1957, als de Verdragen van Rome tot stand komen en de EEG opgericht wordt. Het waren zijn strategische notities die het Duitse kabinet van Adenauer overhaalden de beslissende concessies te doen. Dat maakt hem een van de founding fathers van Europa.”
Populaire wetenschappelijke kost
Kohnstamms notities kwamen via een tussenpersoon bij het Duitse kabinet terecht. Uit de bezorgde dagboeken rijst zo een sfeer van mysterieus via-via-gelobby. Kohnstamm luncht, belt en vergadert door heel Europa met diverse zwaargewichten. Dat is lastig te volgen als je geen insider bent in de geschiedenis van de Europese integratie, want de namen vliegen je om de oren.
Toch merkte Segers na de publicatie van het eerste deel van de dagboeken, in 2008, dat er publieke belangstelling is voor die wetenschappelijke kost: “Vaak is de uitleg over wat er in Europa gebeurt, te simpel. Er is veel honger naar kennis over waar de zaken in Europa precies om draaien in dat hele integratieproces.”
Om de lezers tegemoet te komen deed Segers in het nu net gepubliceerde tweede deel van de dagboeken daarom meer ingrepen in de tekst. De stenografische stijl van Kohnstamm werd verrijkt met de nodige lidwoorden, en Segers schreef een uitgebreide inleiding die het mogelijk maakt om alle namen en verwijzingen in het dagboek te kunnen plaatsen. De Europese samenwerking eind jaren vijftig, begin jaren zestig die Kohnstamm beschrijft, doet in veel opzichten denken aan de crisis van vandaag. Segers: “Ook toen was het een project dat elke dag opnieuw moest worden uitgevonden, en waren er voortdurend botsende visies. Kohnstamm en Monnet waren zelfs al bezig met plannen voor een gezamenlijke munt én een noodfonds, omdat ze redeneerden dat de markt daar om zou vragen.”
Hoe keek Kohnstamm aan tegen de eurocrisis?
“Hij was bezorgd, en bang dat de nationale reflexen weer terug zouden komen. De reacties tegenover partnerlanden waren een jaar geleden ronduit vijandig. Nu is er gelukkig al meer een sense of urgency. Merkel en Sarkozy zijn het er nu over eens dat er een verdragswijziging moet komen die de begrotingsdiscipline regelt. Maar daarnaast moet er ook veel materieel geld komen om de euro te stutten. Het is eurodubbeltje op zijn kant.”
Is er een hedendaagse Kohnstamm nodig?
“Die missen we nu wel, er is niemand met een sterke visie over waar het heen moet met Europa. Het is veel gefragmenteerder: een beetje van de visie van Merkel, een beetje van een willekeurige eurocommissaris. Maar één persoon kan nog steeds het verschil maken, er wordt koortsachtig gezicht naar hét idee.“
Zou Kohnstamm nu niet door de eurosceptici weggehoond worden?
“Hij en Monnet waren geen naïeve federalisten. Het waren realisten. Het ging ze in de eerste plaats om duurzame samenwerking, want dat leidt tot stabiliteit, vrede en welvaart. Ze beseften dat de nationale staten altijd de bouwstenen zouden blijven, maar ook dat als je de samenwerking wil verankeren, je bovenstatelijke institutievorming nodig hebt. Monnet zei: ‘niets is mogelijk zonder de mens, niets is duurzaam zonder instituties’. Europa hangt nu aan elkaar door de instituties van Monnet en Kohnstamm.”
Hoe zie je jouw rol als wetenschapper in het publieke domein?
“Er is een gebrek aan kennis. Er wordt door eurosceptische partijen vaak gesuggereerd dat we op weg zijn naar superstaat Europa. Maar er is geen rechte lijn naar boven, naar die superstaat. Er zijn momenten van grote crises en van fundamentele keuzes, waar alles mogelijk is. Je kunt kopgroepen hebben, je kunt zeggen tot hier en niet verder, je kunt nieuwe instituties toevoegen. Het is de taak van een academicus om dat uit te leggen. Dit boek is ingewikkeld, het is geen fijn leesboek. Maar het wordt wél opgepikt. Dat bevestigt mijn overtuiging dat er vraag is naar meer inzicht in Europa.”
Mathieu Segers, Diep Spel. De Europese dagboeken van Max Kohnstamm. September 1957 – Februari 1963. Uitgeverij Boom, ISBN 9789461055484, 336 blz., €19,90.