De theorie van de liefde
Lijkt de Nederlandse theorie van de liefde op die van de Zweedse? Ruben Dieleman vraagt het zich af, maar hoopt niet dat de eenzaamheid van Zweden volgens documentaire maker Erik Gandini besmettelijk is.
Het Göteborgs filmfestival is afgelopen. Een week lang werden geweldige nieuwe films getoond in de stad. Eén maakte dusdanig indruk op mij dat ik er wel over móet uitweiden: een documentaire, of eigenlijk meer een beeldessay, over de haast dystopische uitwassen van het Zweedse streven naar individuele onafhankelijkheid.
Een sociaal paradijs?
‘Klopt het wat hier gezegd wordt? Is dit normaal hier?’ vroeg ik meermaals zachtjes maar met toenemende verbijstering aan mijn Zweedse studiegenoot naast me. Ze knikt, ietwat ongemakkelijk. The Swedish Theory of Love (2015) van de Zweeds-Italiaanse Erik Gandini is een film die begint met het opsommen van enkele feiten: in geen enkel ander land ter wereld worden zo veel kinderen via kunstmatige inseminatie gemaakt - als er überhaupt al wordt gekozen voor het krijgen van een kind, ‘want dat is wel een inbreuk op je zelfstandigheid’, dreunt de verteller in het Engels op. Zweden heeft het hoogste percentage eenpersoonshuishoudens op aarde. Naast alleen leven, sterven bovendien nergens zovelen alleen als hier: één op de vier mensen die overlijden in het ziekenhuis, gaan de lange nacht tegemoet zonder familie of vrienden om zich heen.
Deze verschijnselen zijn volgens de documentairemakers allemaal het gevolg van de über-Zweedse waarde van zelfstandigheid. Als culminatiepunt neemt de docu het beleidsdocument ‘De Familie in de Toekomst: een socialistisch familiebeleid’ van Olof Palme, één van de invloedrijkste premiers die Zweden ooit gehad heeft. Dit beleid hevelde de sociale verantwoordelijkheid voor kinderen en ouderen over van de familie naar de staat. Geen individu zou nog hoeven worden belast met de zorg voor een ander. Het was een superefficiënt systeem, waarbij de ‘menselijkheid’ uit het zicht is geraakt, stelt de film. Naast de sociaaldemocraten moeten ook de neoliberalen het ontgelden: zij hebben allemaal bijgedragen aan de huidige Zweedse samenleving, en dat is er één waar je op z’n minst ambigu tegenover zou moeten staan.
Eenzaam met z’n allen
Het van je naasten losgezongen zijn wordt door de film in verband gebracht met existentieel, spiritueel lijden. Opeens krijgen de kijkers een shot te zien van een bijna lege kamer. De gordijnen wapperen in het open raam. Er hangt een touw aan het plafond. De al dan niet zelfverkozen dood van tienduizenden mensen hier gaat vaak onopgemerkt, in het geval van de bijna lege kamer bijna twee jaar voorbij, wat niet uitzonderlijk is. Het komt bovendien vaak voor dat de overledenen een forse bankrekening achterlaten. ‘Ironisch’, zegt de Zweedse sociaalhulpverlener die appartementen uitpluist op zoek naar contactgegevens van familie of vrienden. ‘Wat maakt een miljoen kronen uit als je niet gelukkig bent?’
Naast deze dame zeggen een Syrisch-Zweedse lerares, een naar Afrika geïmmigreerde Zweedse dokter en zelfs de beroemde, stokoude socioloog Zygmunt Bauman allemaal hetzelfde: Zweden praten niet met elkaar. Ze zoeken elkaar niet genoeg op, want niemand heeft elkaar echt nodig, niemand heeft écht problemen. Precies dat is de paradox van het Zweedse sociaal contract, wil de documentaire uitdrukken. Dat is nou de ’Swedish theory of love’. Het kan haast niet anders dan dat dit selectief, niet geheel representatief en overdreven wordt vertoond, maar Erik Gandini zet het publiek zeker aan het denken: zijn we echt zulke einzelgänger met z’n allen? Mijn beleving van de inheemse bevolking hier tot nu toe komt wel enigszins overeen met het door de documentaire geschetste beeld. Maar Nederland met zijn individualisering, vergrijzing en vereenzaming, da’s toch niet heel anders, begon ik me af te vragen. Wat is de Nederlandse ‘theory of love’?