Geld vangen voor orgaan tast solidariteit gezondheidszorg aan

Een paar weken geleden was Mario Macis, als econoom verbonden aan de prestigieuze Johns Hopkins University, op uitnodiging van Sanquin in Nederland om lezingen te geven over het betalen van mensen om bloed en organen te doneren. De bereidheid om anderen te helpen met bloed of een nier is wereldwijd tanende en een financiële prikkel is volgens de econoom een goed middel om een beetje altruïsme af te dwingen.

Ethische rafelrandjes
Macis zegt zich bewust te zijn van de ethische rafelrandjes van zijn voorstel maar is desalniettemin vastbesloten om het taboe op ‘dollars for your organs’ te doorbreken. Zijn experimenten laten zien dat een financiële beloning vruchten kan afwerpen. Een cadeaubon van een luttele 15 dollar (13,20 euro) leidde tot een stijging van niet minder dan 72 procent in het aantal mensen dat bereid was bloed af te staan.

De voorstellen van Macis zijn omstreden. Een publicatie in Science leidde tot furieuze reacties van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die het idee om bloed en organen als handelswaar in te zetten als ‘weerzinwekkend’ kwalificeerde. Macis op zijn beurt benadrukt dat hij niet uit is op wildwesttaferelen waar organen op Marktplaats worden verhandeld. Het zal allemaal netjes gereguleerd moeten worden. Ook is hij, om uitwassen te voorkomen, geen voorstander van harde cash maar van een beloning in de vorm van bijvoorbeeld korting op de premie voor de ziektekostenverzekering.

Stijgende verbazing
Ik was aanwezig bij een van de lezingen van Macis en zag met stijgende verbazing dat zijn betoog op grote bijval kon rekenen van het publiek. De economen en artsen in de zaal vonden het een prima idee en hadden slechts een paar kanttekeningen bij de praktische vormgeving van zijn verregaande voorstel.

Het pleidooi van Macis om geld in te zetten om mensen zover te krijgen dat ze iets doen waarmee een ander gediend is, staat niet op zichzelf. In dezelfde week haalde Tweede Kamerlid Hayke Veldman (VVD) de kranten met zijn voorstel om een geldboete in te stellen voor ouders die weigeren om hun kind te laten vaccineren.

Veldman, die net als Macis naar eigen zeggen geen taboes kent als het gaat om rigoureuze maatregelen in het belang van de volksgezondheid, dacht aan een korting op de kinderbijslag of het ontzeggen van recht op toeslagen. Wie niet horen wil, moet het maar voelen in zijn portemonnee. De ultieme marktwerking in de zorg, zeg maar.

Bedreiging solidariteit
Een beetje pragmatisme in de gezondheidszorg kan natuurlijk geen kwaad. Te weinig bloed en organen leiden aantoonbaar tot sterfte. Ook de dalende vaccinatiegraad is een ernstig probleem dat kan leiden tot veel leed. Dat soort grote kwesties vraagt om onorthodoxe oplossingen, maar het inzetten van geld als middel om mensen zover te krijgen dat ze bloed geven en/of hun kinderen laten inenten is erger dan de kwaal.

Niet alleen is de effecten van belonen of straffen om gewenst gedrag af te dwingen een kort leven beschoren (niet langer dan drie maanden), ook – en dat is veel kwalijker – veranderen mensen niet van opvatting door zo’n prikkel. Hun afgedwongen welwillendheid ondermijnt om die reden een autonome keuze en is uiteindelijk een bedreiging van solidariteit in de gezondheidszorg.

Het grote gevaar van straffen en belonen is dat juist de economisch kwetsbaren zich laten verleiden door een paar zakcenten. Een nier moeten verkopen om de voetbalcontributie van je zoontje te betalen is niet de weg die we moeten gaan. En net zomin moeten we antivax-ouders dwingen om hun zoontje van voetbal te halen omdat ze de contributie niet meer kunnen opbrengen.

Deze column verscheen eerder op NRC online als gedragscolumn.