Het grote verhaal van de wetenschap: van lokaal naar globaal

Bert Theunissen is enthousiast om het grote verhaal van de wetenschap te vertellen aan de hand van vier ‘mediërende machines’, de klok, de balans, de stoommachine en de computer. Ze laten zien hoe lokaal geproduceerde kennis universele betekenis kan krijgen.

De tijd van de grote verhalen is voorbij. Maar het is net als met God: als er geen grote verhalen bestaan, moeten ze worden uitgevonden, want we kunnen niet zonder. De historicus heeft verhaallijnen nodig om het verleden betekenis te kunnen geven voor het heden. Voor de wetenschapshistoricus geldt dat net zo goed.

Ook de wetenschapsgeschiedenis raakt steeds verder gespecialiseerd, en de vakmensen zijn huiverig voor syntheses en ‘big pictures’. Vroeger had je ‘de zoektocht naar de waarheid’ of ‘de wetenschappelijke methode’ nog als rode draad voor een overkoepelende geschiedenis van de wetenschap. Maar waarheid en methode zijn zélf object van studie geworden en al lang niet meer bruikbaar als kompas.

Tegenwoordig is de consensus dat je de productie van kennis moet zien als een cultuurgebonden proces. Hoe Darwin de evolutietheorie bedacht, kun je alleen begrijpen als je je in de Victoriaanse maatschappij verdiept. Dat de theorie uiteindelijk ook buiten Engeland geaccepteerd werd, is helemaal niet vanzelfsprekend: hoe wist de theorie de Victoriaanse context te ontstijgen? De wereldwijde circulatie van kennis blijkt ook cultuurgebonden: in Frankrijk verliep de acceptatie van Darwins theorie heel anders dan in Duitsland. Kennis is niet vanzelf universeel geldig, het kost veel inspanning om die universaliteit te bewerkstelligen.

Het is die cultuurgebondenheid die wetenschapshistorici sceptisch maakt over ‘master narratives’. Heel begrijpelijk, maar het is daardoor wel lastig geworden om bijvoorbeeld middelbare scholieren in kort bestek iets leerzaams te vertellen over de ontwikkeling van de westerse wetenschap.

Mijn Amsterdamse collega Frans van Lunteren heeft een lumineus idee om hier iets aan te doen. Hij stelt voor het grote verhaal te vertellen met behulp van vier ‘mediërende machines’, zoals hij ze noemt: de klok, de balans, de stoommachine en de computer.

Het mooie is dat deze vier artefacten laten zien hoe lokaal geproduceerde kennis universele betekenis kan krijgen. Maar bovendien slaan ze ook een brug tussen kennis en cultuur, tussen wetenschap en wereldbeeld.

Neem de klok: die staat symbool voor de mechanisering van het wereldbeeld in de zeventiende eeuw en daarmee voor een heel nieuwe visie op de levende en levenloze natuur. Als technisch product van het mechanistische denken verandert de klok op haar beurt weer de wetenschap (denk aan de chronometer) en ook de cultuur (dat we altijd tijdgebrek hebben is de schuld van de klok).

De balans is een instrument dat onmisbaar was voor de ontwikkeling van de scheikunde, maar ze staat ook voor het denken in termen van elkaar in balans houdende krachten, in de levende natuur, in de natuurwetenschappen, maar ook bijvoorbeeld in het economisch denken van de achttiende eeuw.

De stoommachine symboliseert de overgang van de statische balans naar dynamische begrippen als arbeid en energie, die cruciaal waren voor de industrialisering in de negentiende eeuw, maar ook dienst deden als nieuwe metaforen voor het functioneren van levende wezens.

De computer als metafoor voor de menselijk geest heeft geen toelichting nodig. Informatie is hier het kernbegrip, en dat heeft zowel technologische, biologische als sociale betekenis gekregen. We spreken van informatie in het DNA en van de informatiemaatschappij. Maar het begrip krijgt in de recente natuurwetenschap ook weer nieuwe betekenis, bijvoorbeeld in de bioinformatica, en in de theoretische natuurkunde, bij de ontwikkeling van nieuwe ideeën over ruimte en tijd.

Kortom, mediërende machines brengen je van de ontdekking in het laboratorium naar universele kennis, en van couleur lokale naar globale cultuur. En weer terug: van wereldbeeld naar nieuwe wetenschappelijke concepten, en van cultuur naar natuur. Bigger kun je je picture niet krijgen dunkt me.