Onderwijs van de aandacht

‘Warme herinneringen aan een geweldige docent die mij leerde dat je een eigenwijze studente niet in het systeem moet drukken, maar moet uitdagen. Én hoe je met je hoofd bezig kan zijn en tegelijkertijd in de praktijk kan staan.’

Deze tekst twitterde oud-USBO student Zita Pels als reactie op het bericht eind vorige maand dat Paul Verweel, hoogleraar Organisatiewetenschap en mede-oprichter van mijn departement USBO, was overleden. Beide berichten raakten me. Paul was een bijzonder mens, die veel heeft betekend voor veel mensen. Voor mij ook.  

Het is bijzonder dat een oud-student ‘warme herinneringen’ heeft aan haar vroegere docent aan de universiteit. Is ‘warmte’ belangrijk in universitair onderwijs? Heeft goed onderwijs überhaupt iets te maken met gevoelens? Volgens Zita duidelijk wel, ze geeft er - zelfs in die paar korte twitterzinnen - overtuigend inhoud aan: het is onderwijs dat studenten uitdaagt, persoonlijke ontwikkeling stelt boven de eisen en regels van het systeem; en het is onderwijs dat intellectueel uitdaagt en tegelijk de ervaring van het leven omarmt.

Van Paul heb ik geleerd dat onderwijs geen ‘visie’ is, maar het leven zelf. Onderwijzen doe je door voorleven en (laten) ervaren. Onderwijs is niet een doel op zichzelf, maar een middel om het leven te leven, of, zoals John Dewey het precies formuleerde, ‘education is the means of [the] social continuity of life’ (Dewey, 1966: 2).

Het onderwijs dat Zita benoemt en dat Paul voorstond - en dat USBO heeft gevormd - is onderwijs waar ‘aandacht’ centraal staat. Aandacht voor de student als persoon, aandacht voor zijn of haar ontwikkeling en aandacht voor de diversiteit van het sociale en natuurlijke leven dat we willen leren kennen.

Antropoloog Tim Ingold schrijft over zo’n ‘education of attention’ in zijn boek Anthropology andas education (2018). ‘Attention’, zo leert hij, is afgeleid van het Latijnse woord /ad-tendere dat ‘uitstrekken naar iets’ betekent. Inderdaad: uitdagen, verder strekken of reiken dan je in eerste instantie denkt te kunnen. Dan leer je, dan zit je op het puntje van je stoel, dan ben je actief, je hoort niet aan, maar je luistert. Ingold schrijft over de connotaties van ‘attending’: “These include: caring for people or for things, in a way that is both practical and dutiful; waiting, in the expectation of a call or summons; being present, or coming into presence, as on an occasion; and going along with others, as in joining or accompanying” (2018: 21). En hij voegt daar aan toe: ‘longing’, als een manier van ‘imaginative remembering’ (p.21). Warme herinneringen. 

Studenten van USBO zeggen vaak de aandacht die zij krijgen zeer te waarderen. Docenten van USBO zeggen vaak dat we ‘te ver doorgeschoten zijn’ met aandacht geven. Ik denk niet dat je in onderwijs te veel aandacht kunt geven. Maar aandacht is wel iets dat wij onze studenten in het onderwijs moeten leren, in de rijke zin zoals Tim Ingold hierboven omschreef. Leren sensitief te zijn voor de wereld waarin we leven, oog en oor te hebben voor de ander, openheid om verrast en verwonderd te kunnen raken. Leren begrijpen dat we niet alleen leren met ons verstand, maar met al onze zintuigen. Dat vraagt een wetenschap waar aandachtig onderzoeken en onderzoekend leren centraal staat.

Ingold verwijst naar een wetenschap gebaseerd op het gedachtegoed van Johann Wolfgang Goethe (2018:70). We zouden eens kunnen beginnen met te erkennen dat we in de basis een affectieve relatie hebben met kennis - ook wij wetenschappers die onszelf liever definiëren in termen van rationaliteit. In een recent artikel in The Irish Times zegt Pearse O’Shiel daarover: “We give our attention to what we love. That is how we come to know it. We need a new epistemology of love, a new kind of knowing and a new schooling of attention.” (The Irish Times,10 april 2018). Wat mij betreft geeft hij hier het antwoord op de vraag of goed onderwijs iets te maken heeft met gevoel. 

Bronnen:
Dewey, John (1966) Democracy and Education, New York: Free Press.
Ingold, Tim (2018) Anthropology and/as Education, New York: Routledge.
The Irish Times, “Why Goethe matters: The case for ‘a new schooling of attention’”, 10 april 2018