Overheid moet onafhankelijk onderzoek openbaar aanbesteden
Opeens was daar eind 2017 algemene ontsteltenis over de beïnvloeding van wetenschappelijk onderzoek door Den Haag. Resultaten van een onderzoek naar het softdrugsbeleid van het WODC - het Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatie Centrum van het ministerie van Justitie en Veiligheid - waren aangepast door het ministerie. Dan werk je als verondersteld onafhankelijk onderzoeker serieus aan een onderzoek, komen de minister en zijn beleidsambtenaren langs en maken de conclusies politiek wenselijk. Als de directeur van het instituut ook nog hoogleraar is bij een universiteit, komt ook de academische onafhankelijk nog in het geding.
Politiek en pers reageerden geschokt en allemaal pretendeerden ze dat dit nog nooit eerder was gebeurd. Tamelijk hypocriet en het getuigt ook niet van veel realiteitszin als het gaat om de verwevenheid van politiek, beleid en overheidsonderzoek.
Ministeries financieren sinds mensenheugenis hun eigen onderzoeksinstituten, bijvoorbeeld het RIVM en de DLO-instituten. Oké, op papier zijn deze wetenschappelijk onafhankelijk, maar financieel zijn ze juist voor een groot deel afhankelijk van deze ministeries. Een algemeen aanvaarde jaarlijkse geldstroom van miljoenen euro’s gaat dus naar deze instituten om onderzoeksvragen te beantwoorden van politici en beleidsmakers.
De betrokken onderzoekers mogen dan een onafhankelijke wetenschappelijke mening hebben, hun (politieke) bazen hebben vaak andere prioriteiten zoals instituutsbelangen – lees toekomstige financiering – en bijkomende politieke correctheid. Ik heb niet de illusie dat directies, managers en beleidsmakers die inhoudelijke kennis hebben, waardoor zij onderzoekconclusies op hun wetenschappelijke merites kunnen beoordelen. Zij bekijken het conceptrapport vooral vanuit beleidsmatige en politiek oogpunt voordat het openbaar wordt. Al met al een gang van zaken die volop gelegenheid biedt om politiek wenselijke aanpassingen te maken.
Waar blijven de oorspronkelijke auteurs van het rapport dan? Die bevinden die zich veelal in een afhankelijkheidspositie en moeten misschien een keuze maken tussen wetenschappelijke integriteit en toekomstige carrièremogelijkheden. Samenvattend, een weinig ideaal uitgangspunt voor onafhankelijke onderzoek bij politiek heikele onderwerpen!
Is echt onafhankelijk onderzoek bij overheidsinstituten eigenlijk wel mogelijk? Ik ben bang van niet als het gaat om onderwerpen met een politiek gevoelige lading. Om in deze situaties echt onafhankelijk onderzoek te laten doen, zou de samenleving meer gebaat zijn met openbare aanbestedingsprocedures waarbij het zwaartepunt op deskundigheid ligt.
In Nederland is optimale deskundigheid niet per definitie aanwezig binnen de onderzoeksinstituten van de overheid. Sterker nog, door bezuinigingen op het onderzoek zijn veel duur opgeleide “onderzoekers” van de overheid inmiddels verworden tot analisten van reeds gepubliceerd onderzoek en vergadertijgers. Het is merkwaardig dat de staat bij financieel belangrijke opdrachten een openbare aanbestedingsprocedure moet hanteren, terwijl dit voor wetenschappelijk onderzoek opeens niet meer geldt. Daarbij kunnen deze onderzoeksinstituten klaarblijkelijk als voorkeurspartners worden behandeld, zonder dat de vraag gesteld wordt of zij wel de beste wetenschappelijke expertise in huis hebben. Openbare aanbestedingsprocedures voor deze onderzoeksprojecten zouden mijns inziens onafhankelijkheid en kwaliteit ten goede komen, waarbij ook de aanwezige wetenschappelijke kennis bij de Nederlandse universiteiten optimaler benut kan worden.
Koester ik de illusie dat dergelijke aanbestedingsprocedures voor overheidsonderzoek zullen gaan plaatsvinden? Niet echt. Politiek verantwoordelijken en beleidsmakers zouden dan de greep op mogelijke onwelgevallige uitkomsten van onderzoek kwijtraken, terwijl ook het ‘masseren’ van politiek gevoelige conclusies een stuk moeilijker wordt.