Aanzien en sociale connecties zijn cruciaal

Om de Mexicaanse politiek te begrijpen, moet je nietalleen naar verkiezingen en andere formele politieke fenomenenkijken, maar vooral ook naar het politieke gedrag van alledag.Daarom heeft Jolle Demmers in haar proefschrift 'Friends and BitterEnemies' - waarop ze 28 januari promoveert - het begrip 'politiekecultuur' centraal gesteld. Een studie over de veranderde politiekeverhoudingen sinds de liberalisering in het Mexico van de jarentachtig.

Politicoloog Jolle Demmers kwam na haar afstuderen als AIO bijde vakgroep Culturele Antropologie terecht om onderzoek in Mexicote doen naar de relatie tussen staat en samenleving. Mexico is eeninteressant land voor politicologen. Er is decennialang een partijmet sterk autoritaire trekken aan de macht geweest, de PRI. Haarmachtige positie had de PRI vooral te danken aan het feit dat zeeen groot deel van de coöperaties en staatsbedrijven in handenhad. Maar na de liberalisering in de jaren tachtig kwamen diebedrijven grotendeels in particuliere handen.

Demmers onderzocht de consequenties van die liberalisering voorhet politieke reilen en zeilen van Mexico. Daarvoor ging ze naarYucat'n, een regio met 1,5 miljoen inwoners, die aan het begin vande eeuw erg welvarend was vanwege de verbouw van enorme cactussen,de 'henquen', waar touw van gemaakt kon worden. De eerste weken vanhaar verblijf in Yucat'n wilde ze besteden aan het verzamelen vanwat algemene informatie over de regio. Inwonersaantallen, verdelingover de beroepssectoren en dergelijke. Maar overal waar ze kwamving ze bot. "Nee", zeiden de secretaresses achter de balie, |"dieinformatie kunnen we u niet geven."

Demmers: "Ik werd er niet goed van. Ik was drie weken verder enik had nog helemaal niks bereikt terwijl het ging om puur stommefeitjes, helemaal geen omstreden materiaal." Ze vermoedde dat ze teaardig was, dus gooide ze het over een andere boeg. Ze trok nettekleren aan, stak haar haar op en stelde zichzelf niet meer voor alseen 'student' uit Nederland, maar als professor Demmers. "Ik gingme heel vervelend gedragen, zwaaide met visitekaartjes vanbelangrijke mannen en riep dat ik direct de chef wilde spreken. Datwerktefantastisch. Iedereen rende voor me."

Toen ze eenmaal in terug in Nederland de onderzoeksgegevens aanhet verwerken was, opende deze ervaring haar de ogen. Ze had al eentijd een onbevredigend gevoel over het verloop van haar onderzoek."Ik dacht: 'Er mist iets'. Ik schrijf het nu wel zo op, maar erontbreekt een stuk. Iets dat ik wel in de lucht had voelen hangen,maar wat ik niet kon pakken. Toen ik thuiskwam begon ik dieervaring van de eerste drie weken te analyseren. Eigenlijk zou elkewillekeurige burger het recht moeten hebben om die informatie dieik zocht te krijgen. Maar het werkte niet zo. Ik kreeg dieinformatie pas toen ik liet zien dat ik geen anonieme onderzoekerwas, maar dat ik deel uitmaakte van een groep belangrijke mensen.Zo'n sociaal netwerk was cruciaal. Toen ik me dat realiseerde wasdat het begin van de ontwikkeling van het theoretische kader."

Formeel

In de bestaande literatuur werd verschillend aangekeken tegen derelatie tussen neoliberalisme en politiek in Mexico. Een kleinegroep auteurs zag in het bestaan van meerdere partijen en inverkiezingsoverwinningen van de oppositie een bewijs dat Mexico eendemocratie was. Maar de meerderheid van de auteurs vond dat deMexicaanse politiek haar autoritaire karakter had behouden ondankspluralisme en verkiezingen. Die discussie was te formeel, vondDemmers. Er werd te veel naar stemgedrag gekeken en naarmacro-economische beleid. Alsof autoritarisme een politieke houdingwas die alleen maar van de toppolitici naar het volk kwam, terwijlhet Demmers bevinding was dat in de hele samenleving aanzien enbelangrijke sociale connecties cruciaal waren om iets gedaan tekrijgen.

De oplossing voor een minder formele aanpak vond ze in hetbegrip 'politieke cultuur', waarmee ze de politieke praktijkentheoretisch onder dak bracht. Zoals vriendjespolitiek en hetzogeheten 'caciquismo', het verschijnsel dat een lokale baas, een'cacique' enorme invloed heeft op de gang van zaken.

Een belangrijk personage in haar onderzoek van Demmers is decacique Cervera Pacheco, een man met veel aanzien en invloed inYucat'n, die ten tijde van de staatseconomie macht verwierf doorsolidair te zijn met de boeren op de coöperaties en die na deneoliberalisering slimme allianties sloot met ondernemers. Demmersbeschrijft hoe Pacheco handlangers om zich heen verzamelt en hoehijpolitieke tegenstanders zonder zo'n machtige achterbanuitschakelt.

Demmers: "Cervera Pacheco wordt in de Mexicaanse cultuur nietgezien als een corrupte patser, zoals zo iemand in Nederlandgenoemd zou worden. Hij wordt geaccepteerd als een belangrijke manmet een goed sociaal netwerk. Als je dat niet hebt in Mexico kun jehet wel vergeten. Aan de andere kant is het ook weer geenstammenstrijd. Er spelen twee culturen door elkaar heen. Depolitieke cultuur van burgerschap, van formele regels die algemeentoegepast dienen te worden zonder aanzien des persoons. En aan deandere kant de cultuur van 'caudillaje', van persoonlijkeloyaliteit. Die twee culturen zijn sterk met elkaar verweven. Hoedat in zijn werk gaat zie je alleen als je naar de informelepolitieke processen kijkt. Zonder informele processen krijg je maareen half beeld."

Cliëntisme

Voor een beeld van die informele processen was het belangrijkniet alleen te letten op wat mensen allemaal zeiden in interviews.Ook de setting zei veel over het functioneren van het politiekesysteem.

Demmers: "Dat is wat ik als politicoloog wel van antropologenheb geleerd. Die kijken bij een interview ook naar hoe ze ontvangenworden, naar wat ze te drinken krijgen en dergelijke. Als ikMexicanen interviewde lieten ze me een half uur of langer wachten,want als je belangrijk bent laat je op je wachten natuurlijk. Entijdens het interview moesten ze zogenaamd hoognodig telefoontjesplegen met kopstukken her en der in het land. Het liefst lieten zehun secretaresse nog vier keer interveniëren. Zulk gedrag isdaar rationeel. Het levert die mannen ook echt iets op."

Demmers beschouwt haar proefschrift als autobiografisch omdathet haar eigen ontwikkeling weergeeft. Het eerste hoofdstuk geefteen formele politicologische analyse van de literatuur over deMexicaanse politiek en naarmate het boek vordert, krijgt eenantropologische, informele kijk steeds meer de overhand.

"Autoritarisme fascineerde me altijd al. Hoe kan het dat eenkleine groep zo lang aan de macht blijft? Hoe doen ze dat? En ikvind het interessant om te kijken hoe andere mensen zich daar tegenverzetten, of het juist accepteren. Dat laatste heb ik nu pasgezien. Eerst zag ik het meer als een strijd tegen grote bozemachthebbers. Het is veel te simpel om te spreken over eenstaatsapparaat dat de boel vreselijk onderdrukt. Autoritairismenestelt zich ook in demensen zelf. En zo kan het dat Mexico nogsteeds een samenleving is die wordt gedomineerd door een kleineelite. Ook de oppositie werkt via cliëntisme. Het is dusabsoluut niet zo dat neo-liberalisme automatisch tot democratieleidt."

Suzanne Brink