De dwingelandij van de Botox-spuit

Liposuctie en schaamlipcorrectie, je hoeft niemand meer uit te leggen wat het is. Een tripje naar de privé-kliniek is steeds gangbaarder. Klinisch psychologe Liesbeth Woertman heeft haar bedenkeningen bij de hedendaagse explosie van cosmetische chirurgie.

Haar onlangs verschenen boek 'Moeders mooiste. De schone schijn van het uiterlijk' gaat deels hierover. "Puur toeval dat dit samenvalt met de groeiende populariteit van plastische chirurgie", verklaart Woertman. Het boek is het resultaat van tien jaar onderzoek naar hoe mensen naar hun lijf kijken, wanneer ze het mooi vinden of lelijk en wat voor effect dat heeft op je leven.

En dat effect is groot, constateert de klinisch psychologe. Het verbijstert haar dat het uiterlijk weer zo allesbepalend is in de westerse samenleving, en het schoonheidsideaal zo dwingend. Dat is een tijdje anders geweest: "De vrouwenbeweging stelde het uiterlijk in de jaren zeventig ter discussie. Dat schoot wel eens door - ik vraag me af wie er zat te wachten op zúlke bossen haar onder je oksels - maar het is ze toen wel gelukt om het schoonheidsideaal aan de kaak te stellen."

De jaren zeventig en tachtig kenmerkten zich daardoor volgens de wetenschapster door een minder gebiedend beeld van (vooral vrouwelijke) schoonheid. "Tot er begin jaren negentig ineens weer een heel klassiek vrouwelijkheidsbeeld insloop. Dat is een rare paradox. Aan de ene kant is de sociale rol van de vrouw erg veranderd en gelijkwaardiger geworden aan die van de man, en wordt de Nederlandse man feminiener. Maar aan de andere kant zie je dat de lichaamsidealen hypervrouwelijk of -mannelijk zijn: borsten en billen of juist spieren moeten opgepompt tot onnatuurlijke proporties."

Schoonheidshype

Je zou dit kunnen zien als een laatste stuiptrekking van het alomvattende schoonheidsideaal, waarna dit soort culturele dwingelandij definitief passé is. Of je kunt redeneren dat er, nu we immers allemaal mondige burgers zijn, niets mis mee is als je je uit vrije wil aan dit beeld wilt aanpassen. Maar daar zit hem nou juist de kneep, aldus Woertman: "Enorm veel mensen, met name meisjes, lijden onder de druk om er op een bepaalde manier uit te zien. Ik zie dat als nutteloos lijden, waar ik graag wat aan zou willen doen. Met deze schoonheidshype zetten we zes stappen terug in de ontwikkeling van meisjes en vrouwen."

Het ideaal is niet alleen dwingender, het is ook moeilijker je eraan te onttrekken omdat het je overal wordt ingepeperd: "Ik ben nog zonder televisie opgegroeid en met nauwelijks reclame. Maar meisjes van zeventien nu in de VS hebben in hun leven al 250 duizend aan schoonheid gerelateerde beelden gezien. Daar valt als therapeut nauwelijks tegenop te boksen."

Dat ook reclames voor cosmetische chirurgie steeds agressiever worden, irriteert Woertman daarom des te meer: "Ze adverteren met 'Zelfvertrouwen te koop' en hebben inmiddels afbetalingsregelingen voor als je een behandeling niet in een keer kunt betalen." Ook het feit dat de klinieken de risico's van allerlei ingrepen bagatelliseren wekt haar wrevel: "Niet alleen verzwijgen ze hoe het mis kan gaan, maar ze zwakken ook de ernst van de ingreep af. Dat bijvoorbeeld een face-lift een urenlange, zware operatie is waarna je een maand lang niet de straat op kan, dat lees je niet in de glossy folders van de klinieken."

Voor haar boek onderzocht Woertman samen met een aantal studenten hoe veel mensen aan hun uiterlijk laten knutselen in Nederland. Ze ontdekte tot haar ontzetting dat niemand dat weet. Het gaat om behandelingen die niet worden vergoed, dus de overheid houdt het niet bij. En omdat je voor een kliniek voor kosmetische ingrepen zoals liposuctie, chemische peeling en Botox-behandelingen geen speciale vergunningen of medische graad nodig hebt, kan iedereen die dat wil zo'n tent openen. "Laatst las ik in een vrouwenblad een interview met een transportondernemer die een kliniek was begonnen. En je weet niet wie de spuit hanteert. Zijn het wel altijd medici, laat staan chirurgen die aan de behandeltafel staan?"

Wildgroei

Het is al knap lastig om het aantal privé-klinieken dat cosmetische chirurgische ingrepen uitvoert in Nederland te tellen, ervoer de psychologe. "Met mijn studenten kwam ik in 2000 op 72 klinieken. Maar de Inspectie voor Volksgezondheid telde er twee jaar later al over de honderd. Je kunt dus wel spreken van wildgroei."

Hoe veel keer het mes of de vet-slobberaar in het vlees wordt gezet is nog moeilijker te onderzoeken, niet in de laatste plaats omdat de klinieken zelden staan te springen om mee te werken. Van de 72 die Woertman en haar mede-onderzoekers belden, wilden er slechts veertien meewerken. Maar ook die hadden nauwelijks een deugdelijke registratie, waardoor de uiteindelijke uitkomst van 90.381 ingrepen in één jaar door deze veertien slechts een schatting is.

Wel kreeg de wetenschapster een beter beeld van het soort ingrepen dat gewild is. De borstvergroting staat op nummer één, gevolgd door de correctie van hangende oogleden en liposuctie. Maar ook andere operaties worden steeds populairder. "Zo kun je je teentjes laten breken en opnieuw zetten, zodat je voeten in die onmogelijke sandaaltjes van tegenwoordig passen", zegt ze gruwend.

"Zo bekeken zijn we weer op hetzelfde punt als in de negentiende eeuw, toen in Europa vrouwenlijven in knellende corsets werden gestoken en Chinese vrouwen hun voeten afbonden. En wat kunnen we nog zeggen over allerlei vormen van vrouwenbesnijdenis als schaamlipcorrectie onder Nederlandse vrouwen langzamerhand een normale ingreep is geworden?"

Woertman is overigens niet per se tegen cosmetische chirurgie in het algemeen: "Als je nou verschrikkelijk lijdt onder je overhangende oogleden, dan laat je er maar wat aan doen. De grens tussen medische noodzaak en psychische noodzaak is nu eenmaal een onduidelijke." Het probleem vindt ze echter dat er in de klinieken op geen enkele manier naar wordt gekeken hoe reëel iemands wens is. "Als je binnenkomt is er niemand die onderzoekt of je misschien zo gestoord bent als een deur. Vrijwel alle wensen worden zonder morren ingewilligd."

Daarom pleit ze voor een scherpere controle op de klinieken. Er moet op zijn minst wetgeving komen over bijvoorbeeld evenwichtige voorlichting en wie er bevoegd is om bepaalde ingrepen uit te voeren. "Maar ik zou ook graag meer debat zien over dit verschijnsel. Welke kant willen we op? Dat cosmetische ingrepen zo vanzelfsprekend worden dat we straks elkaar erop aanspreken als we het niet hebben laten doen?"

Zo pessimistisch is ze trouwens niet. "Het kan, net als bij die televisieprogramma's die eraan komen, twee kanten opgaan. Of ze bevorderen het normaliseringsproces, of er komt een tegenreactie op gang. Het zou me niets verbazen als een flink deel van de mensen straks zegt: 'Dit gaat me veel te ver'." En de onsmakelijke taferelen die sommige ingrepen opleveren zouden daarbij wel eens een handje kunnen helpen. Griezelend: "Heb je wel eens een liposuctie vol in beeld gezien?"