De eenzame positie van psychoneuro-immunoloog Cobi Heijnen: 'De psyche heeft effect op het lichaam'

De eenzame positie van psychoneuro-immunoloog Cobi Heijnen: 'Depsyche heeft effect op het lichaam'

"Het feit dat de psyche lichamelijke effecten heeft is nogsteeds niet helemaal geaccepteerd", legt Heijnen uit. Het vakgebiedontstond in de jaren zeventig en kreeg toen een slechte naam doorallerhande goeroes die er mee wegliepen. In het begin bestond erdan ook weinig deugdelijk onderzoek, tegenwoordig is het eenvolwaardig vakgebied met vele onderzoekers dat gedomineerd wordtdoor onderzoek naar stress. Heijnen is de enige in de wereld vanwie de leerstoel ook echt genoemd is naar psychoneuro-immunologie.Zij doet juist onderzoek naar andere ziektes.

De uitspraak 'een gezonde geest huist in een gezond lichaam' magal eeuwen oud zijn, in de wetenschap ondervindt die visie de nodigescepsis. Een onverwachte vinding van Heijnen stuitte dan ook opweerstand. Zij ontdekte dat een lagere concetratie van deboodschapperstof dopamine in de hersenen van ratten gevoeliger zijnvoor wat bij mensen de ziekte multiple sclerose -ms- is. Bovendienmaken deze ratten makkelijker bloedvaten aan in tumoren. Bloedvatenzijn essentieel voor tumorgroei, want zonder de bevoorradingdaarvan blijft een gezwel maar klein. "Dat de activiteit van dehersenen rechtstreeks de tumorgroei elders in het lichaambeinvloedt, daar hebben sommige collega's in Nederland moeite mee",zegt ze. Het onderzoek werd gepubliceerd in het goed aangeschrevenAmerikaanse tijdschrift Faseb Journal.

"Dit is heel spannend onderzoek", zegt Heijnen. "De hersenenzijn dus enorm krachtig, ze kunnen zelfs tumorgroei beinvloeden."Het woord 'psychotherapie' valt dan al snel. "Psychotherapie diezich specifiek richt op dopamine-gebieden op de hersenen zouwellicht kunnen helpen tegen kanker", speculeert Heijnen. "Maar zontherapie bestaat nog niet. Bovendien laat het onderzoek in hetvakgebied te wensen over, er zijn maar een paar goede studiesgedaan. Die laten zien dat het vooral afhangt van de motivatie vande patient of de therapie werkt."

Psychotherapie tegen kanker is voor Heijnen geen optie, maar hetaanknopingspunt van dopamine is natuurlijk wel interessant, zegtze. "We starten volgende week dierexperimenten waarin we bij rattenmet tumoren direct de hormoonconcentraties benvloeden om te kijkenof dat effect heeft op de tumorgroei."

Vermoeidheid

De hersenen hebben invloed op het lichaam, dat is duidelijk.Zenuwen dalen vanuit de hersenen af naar immunologische organenzoals de milt en de lymfeklieren. Bovendien 'luisteren'immuuncellen ook naar de boodschapperstoffen die hersencellengebruiken om met elkaar te praten.

Omgekeerd heeft ook het immuunsysteem invloed op de hersenen.Enkele opstijgende zenuwbanen zijn gevoelig voor stoffen die eenrol spelen bij het ontstaan van ontstekingen, de zogenoemdecytokinen. Een door cytokinen geprikkelde zenuw zal in de hersenenook weer cytokinen maken. Zo ontstaat een terugkoppeling diebepaalde symptomen kan verergeren, een inzicht dat nog maar enkelejaren oud is. "Dit wordt allemaal nog niet behandeld bij onzeaio-cursussen", zegt Heijnen mild snerend.

"Veel zaken die bij ziek zijn horen - koorts, moeheid, het koudhebben, rillerig zijn, gebrek aan libido - worden veroorzaakt doorcytokinen. Depressie en ziekte liggen dicht bij elkaar. Ik kan datook nadoen bij een rat. Als ik cytokinen inspuit, wordt het dierdepressief en dat kan ik weer tegengaan met antidepressiva."

Moeheid is een ander belangrijk onderwerp voor Heijnen. Hetlijkt niet zo spannend, maar daar brengt psychoneuro-immunologieverandering in. En twee op de duizend kinderen tussen de tien en deachttien jaar lijden aan chronische vermoeidheid, dat betekent datze gedurende een half jaar minstens de helft van de dag inactiefzijn en op bed liggen. Onderzoek heeft uitgewezen dat deze kindereneen verstoorde hormoonbalans hebben, ze hebben teveel adrenaline enafwijkingen in hun cortisol-spiegel. Bovendien 'luistert' hetimmuunsysteem niet meer goed naar de hersenen.

De 'markt' voor dit onderzoek is groter dan het lijkt. "Wehebben net een onderzoek gedaan bij middelbare scholen en daarblijkt acht procent van de meisjes net zoveel vermoeidheidsklachtente hebben als de patienten met chronische vermoeidheid. Dat soortkinderen raakt natuurlijk geisoleerd, verliest vrienden. Moeheid isecht een issue op scholen!"

Maar er is hoop voor hen. "Cognitieve psychotherapie werkt bijkinderen met chronische vermoeidheid. Na die therapie zien we datimmuuncellen weer gevoelig zijn voor signalen vanuit de hersenen.Zo zie je maar hoe belangrijk het is dat je lijf goed reageert opje hersenen."

Heijnen voorziet toenemende medische erkenning voor het fenomeenchronische moeheid. Het Nederlandse ministerie van Defensie heeftgeld uitgetrokken voor onderzoek naar militairen metposttraumatisch-stress-syndroom. Uit Amerikaans onderzoek is algebleken dat soldaten met die aandoening hormonaal ontregeld zijn."En die mensen die op de Westfriese Flora in 1999 besmet raaktenmet de legionella-bacterie en nu nog kampen metvermoeidheidsklachten - ik kan me daar wel iets bij voorstellen.Hun hormoonbalans kan heel goed verstoord zijn."

Rinze Benedictus

Reuma

Ons immuunsysteem beschermt ons tegen ziekteverwekkendeindringers, maar soms ontspoort dit systeem en valt het ons eigenlichaam aan. Een voorbeeld van zo'n auto-immuunziekte is reuma,waarbij kraakbeen wordt aangevallen.

Dr. Pieter Cobelens probeerde in zijn promotieonderzoek bij CobiHeijnen aan het laboratorium voor psychoneuro-immunologie van hetWilhelmina Kinderziekenhuis, bij ratten met dergelijke ziekten hetimmuunsysteem weer in het gareel te krijgen.

Bekend was dat het immuunsysteem minder aggressief wordttegenover kraakbeen als een eiwit, HSP, via de mond in de darmenterechtkomt (dit verschijnsel heet orale tolerantie). Via een nogniet tot helemaal begrepen mechanisme ontstaan immuuncellen die deafweerreactie tegen het kraakbeen remmen. Theoretisch is genezingvan reuma op deze manier mogelijk.

Het onderzoek is echter uitgevoerd op gezonde ratten, die natoediening van het eiwit pas werden ziek gemaakt. Cobelens: "Datstaat natuurlijk ver van de klinische praktijk, patienten zijn welziek." Cobelens probeerde daarom in ziekgemaakte ratten hetimmuunsysteem bij te sturen. Hij liep daarbij tegen het probleem opdat als de reumaratten al te ziek waren, en hun gewrichtenontstoken zijn, het bijsturen van het immuunsysteem niet meer lukt.Door vroeg genoeg te beginnen met het toedienen van het HSP-eiwit,lukte het Cobelens wel reuma in de ratten te onderdrukken.

Cobelens deed nog een stapje extra. Behalve het eiwit, diendehij de ratten ook de boodschapperstof salbutamol toe waardoorhersenen onder meer met elkaar kunnen 'praten'. Salbutamol remtontstekingen omdat de cellen van het immuunsysteem gevoelig zijnvoor deze stof. "Het toedienen van zo'n stof is nog nooit eerdergeprobeerd, maar het werkt wel. De ontsteking in de gewrichtenneemt af, waardoor de orale tolerantie een kans krijgt."

Voordat dit idee zijn weg vindt naar de ziekenhuispraktijk, moeter nog heel wat gebeuren. De stoffen moeten getest worden inmensen. Zijn promotor Heijnen gaat daarmee verder. Maar ook de'pillenmakers' zullen een sprong moeten maken. "Het combineren vanverschillende stoffen ligt gevoelig bij farmaceutische bedrijven",zegt Cobelens, inmiddels werkzaam bij Organon. "Die stoffen moetenapart getest worden, dat levert extra kosten op. Maar goed, oraletolerantie met slechts n stof opwekken werkt niet. Ik hoop dat hetvia de combinatie wel werkt."