'De film geeft geen verklaring voor de daden van Hitler'

Tijdens werkcollege geschiedenis naar 'Der Untergang'

Voor de werkgroep van universitair docent Geraldien von Frijtag is de timing van het uitkomen van de film 'Der Untergang' perfect. In de colleges hebben de derdejaars van het onderzoeksseminar Fascisme & Nationaal-Socialisme van geschiedenis zojuist de invloed van de karakters van Hitler en Mussolini op hun daden besproken. Een perfecte gelegenheid dus om deze schoolwijsheid te toetsen aan de film van scenarioschrijver Bernd Eichinger en regisseur Oliver Hirschbiegel.

De mens Hitler leek vooralsnog altijd een no go area in film. Hitlers daden waren zo grotesk dat daar geen normaal mens achter had kunnen zitten, is de wijd geaccepteerde theorie. De gruwel van Auschwitz kan geen mensenwerk zijn, het is het werk van een monster.

Geen filmmaker die probeerde de 'echte' Hitler op beeld te vangen. Vaak is de dictator een schreeuwend mannetje dat de kluts volledig kwijt is en zo briest dat niemand hem begrijpt of serieus kan nemen (Hitler, 1968). Of Hitler is een megalomane psychopaat, zo overtuigt van zijn eigen slechtheid dat hij constant met een kwaadaardig glimlachje op zijn lippen rondloopt (Hitler; The Last Ten Days, 1973). Weer anderen zetten Hitler neer als een hilarisch, onhandig slapstickfiguur ( Charlie Chaplins The Great Dictator, 1940, of in L'As des As, 1982, waarin Hitler en zijn tweelingzus - eveneens met snor - achter een joodse familie aan gaat). Wat de intentie van de filmmaker ook was, Hitler blijft verre van de mens van vlees en bloed die hij toch geweest moet zijn.

Met de film - gebaseerd op het gelijknamige boek van historicus Joachim Fest en op de memoires van Hitlers secretaresse Traudl Junge - proberen Eichinger en Hirschbiegel een zo correct mogelijk beeld te geven van de laatste dagen van Hitler en het Derde Rijk. Hirschbiegels dictator (fenomenaal vertolkt door Bruno Ganz) speelt met zijn hond, zoent zijn geliefde hartstochtelijk, is attent en zachtaardig voor zijn jonge secretaresse en is de vriendelijke 'oom' voor de kinderen van Goebbels. Natuurlijk is Hitler ook driftig, onredelijk, vervalt in scheldkanonnades over het 'Internationaal Jodendom' en stuurt achteloos duizenden soldaten en burgers het graf in, maar dan nog blijft een genuanceerd beeld staan.

'Der Untergang' was een instant succes - inmiddels hebben meer dan drie miljoen Duitsers de film gezien - maar de nuance die Hirschbiegel aanbrengt viel niet bij iedereen goed. Hitlers dood wordt door de ogen van zijn jonge, naïeve secretaresse gefilmd; haar sympathiegevoelens voor de führer maken zijn zelfmoord tragisch. Dit is volledig onaanvaardbaar, schreef de Duitse cineast Wim Wenders in een vlammend betoog in Die Zeit . Hij noemde het Verharmlosung - relativering. Hitler wordt ontlast van het beeld van het vleesgeworden kwaad. Ook voormalig bondskanselier Helmut Kohl wees op het gevaar Hitler te menselijk te maken: "Dat Hitler in de persoonlijke omgang met andere mensen een bepaalde charme kon ontwikkelen (..) doet niets af aan zijn monsterlijke misdaden."

Hitler wordt inderdaad menselijker dan ooit, maar blijft verre van sympathiek, zeggen de studenten na afloop van de film in De Winkel van Sinkel. Mariska (21) vond het verrassend om te zien hoe zwak de dictator eigenlijk was: "We hebben in de klas nog gediscussieerd over hoe sterk de leidersfiguur in het nazisme moest zijn. De film toont het tegenovergestelde. Hitler loopt de hele film voorovergebogen en heeft een trillend handje; het is juist een zwakke, zieke man."

Ondanks die nuance van Hirschbiegel geeft Der Untergang ons nog geen inzicht in Hitler, vindt universitair docent Von Frijtag die wel een Duitse naam heeft maar geen Duitse is: "Ik denk niet dat de film ons een verklaring geeft voor de daden van Hitler. Daarvoor is het te incompleet; je ziet alleen de laatste dagen van zijn leven. Wel krijgen we een goed beeld van het destructieve karakter van het nationaal-socialisme; het lijkt altijd in de dood te moeten eindigen, een andere oplossing is er niet. Neem nu de vrouw van propaganda minister Goebbels die haar zes kinderen vermoordt 'omdat er na het nationaal-socialisme er toch niets meer is om voor te leven'."

De klas is het met haar eens. Als Hitler meer menselijker was, dan was het echtpaar Goebbels dat zeker niet. "Een nasty uncle, die Goebbels", merkt een van de studenten op. "Magda Goebbels was zeker meer bizar dan Hilter; ik vond het redelijk shockerend hoe ze, helemaal gebrainwashed door het nazisme haar kinderen één voor één koelbloedig vermoordt", zegt Daan (22).

De studenten nemen nog een drankje en praten nog wat meer na. Geen feel good movie die je makkelijk van je af zet. Wel een aanrader voor iedereen die van doordachte, indrukwekkende films houdt. Daar kan geen hoorcollege aan tippen.

Der Untergang draait dagelijks in Camera/Studio. Het boek van Joachim Fest ligt als goedkope uitgave in vrijwel alle boekhandels.