De onzinnige gedachte dat goden de wereld gemaakt hebben

Vermijd pijn en verdriet en streef uitsluitend jepersoonlijk geluk na. Met die boodschap lijkt de Griekse wijsgeerEpicurus (341-271 v.Chr.) vrijwel naadloos in het huidigeik-tijdperk te passen. Door tegenstanders werd hij neergezet alspropagandist van de Atheense varianten van sex, drugs enrock-n-roll. Maar Epircurus was eerder een asceet, stelt de nieuweUtrechtse hoogleraar antieke filosofie, prof.dr. Keimpe Algra. Dezeweek sprak hij zijn oratie uit.

"Epicurus wist niets van fysica en astronomie, maar dat was ookniet verbazend voor iemand die de hele dag op banken lag met duurgeklede prostituees en verwijfde mannen." Aldus de astronoom enfilosoof Cleomedes uit de Stosche school in een schotschrift uit detweede eeuw na Christus.

"Ja ja", zegt Keimpe Algra met een brede glimlach, "het ging erin de oudheid soms hard aan toe tussen de concurrerendefilosofische scholen. Rond 300 voor Christus groeiden de leer vanEpicurus en die van de Stoa uit tot de twee meest dominantedenkrichtingen in Athene. Centraal bij Epicurus stond het vermijdenvan pijn en verdriet, maar zijn vijanden en afvallige leerlingenhebben daar al snel een karikatuur van gemaakt door de man neer tezetten als een wellustig zwijn die alleen zinnelijk genot najaagdeen enkele malen per dag braakte om maar te kunnen blijven eten endrinken. Die verhalen hebben zon impact gehad dat bij epicurisch inde Van Dale ook nu nog de betekenissen genotzuchtig en wellustigstaan. In werkelijkheid leidde Epicurus echter een sober leven inzijn school (de 'Tuin'), die hij tot een hechte leefgemeenschap vanvrienden had gemaakt."

Polemiek

De leer van Epicurus en die van de Stoa vertegenwoordigden detwee belangrijkste denkrichtingen in de periode na de dood vanAlexander de Grote, die door historici het Hellenisme is gedoopt.In die periode houden steeds meer burgers zich bezig metelementaire levensvragen in filosofische scholen. Weliswaar had ookPlato met de beroemde Academie al zon school, maar dat was volgensAlgra meer iets wat we nu een onderzoekschool zouden noemen. Pas inde scholen van de Stoa en Epicurus kwam onderwijs centraal testaan.

Algra = "In de polemiek tussen de leden van die scholen ging mensoms zo ver boekjes te publiceren met obsceniteiten en daar de naamvan een tegenstander boven te zetten, puur om hem zwart te maken.Dat maakt het onderzoek dat ik doe er niet gemakkelijker, maar welleuker op. Van Epicurus en de vroege Stocijnen zelf is namelijkniet zo veel origineel werk bewaard. We moeten hun filosofie dusvoor een deel herleiden uit teksten van anderen waarin zij wordengeciteerd, en de vraag is telkens weer hoe waarheidsgetrouw diecitaten zijn.

"De kunst in ons onderzoek is om te kijken hoe een bron werkt =hoe is zijn tekst opgebouwd, en welke kleuring geeft dat aan zijnberichten? Ik moet zeggen dat dat Sherlock Holmes-aspect voor mijeen van de aardige kanten van dit vak vormt. Als je met een dialoogvan Plato bezig bent, kun je eigenlijk niet veel meer doen dan het67e commentaar op de een of andere passage geven. Veel nieuws valter niet meer over te zeggen. In de Hellenistische filosofie is nogwel veel werk te doen."

De twee centrale delen van de leer van Epicurus waren zijnfysica en zijn ethiek. Als leerling van de atomist Democritusontkende Epicurus het bestaan van doelmatigheid in de natuur.Materie bestaat uit combinaties van atomen in een oneindige, legeruimte, is zijn stelling. Er bestaan wel goden, maar die bemoeienzich niet met ons en het is dan ook een onzinnige gedachte datgoden de wereld gemaakt zouden hebben. De kosmos is een permanentdoordraaiend geheel dat toevallig tot stand is gekomen en ook weerdoor toeval uit elkaar zal vallen. Terwijl de Stocijnen, en na henook de eerste Christenen, ervan uitgingen dat de goden of God dewereld voor de mensen had gemaakt, was dat voor Epicurus en zijnvolgelingen een illusie. De werkelijkheid is er niet voor ons endat kun je ook wel zien, zegt Lucretius, want zodra een kindgeboren wordt, begint het te huilen en dat is niet voor niets. Hetmerkt dat het in een wereld terecht is gekomen, waarin het nietthuis hoort.

In die kille, puur fysische werkelijkheid is er voor de mensmaar n oplossing, zegt Epicurus. Hij moet een muur om zich heenbouwen en pijn en verdriet zien te vermijden door zichzelfonkwetsbaar te maken. Daarvoor is het van groot belang om jeverlangens en je ambities in te tomen. Als je steeds maar meer wilthebben, dan blijf je altijd het onbevredigende gevoel houden dat jeiets mist. Wie ambitieus is, moet mee in de ratrace die alleen maartot ellende leidt.

Voor Epicurus was filosofie een onmisbare activiteit voor wieeen gelukkig leven wilde leiden, constateert Algra. Enkele jarengeleden publiceerder hij een veelgeprezen vertaling van epicureschefragmenten. "Epicurus zegt ergens = als de filosofie ons niet vanonze angsten zou bevrijden, met name van onze angst voor de goden,dan zou er geen reden zijn om ons ermee bezig te houden."

Galile

In zijn oratie ging Algra deze week vooral in op Epicurus'opvattingen over de astronomie en zijn bezwaren tegen demathematische aanpak, zoals die in de vierde eeuw v.Chr. wasopgekomen. "In de periode na Plato en Aristoteles werden veeldenkers steeds sceptischer over de mogelijkheid om zekere kennis teverwerven. Epicurus stelde daar een kenleer tegenover die louterwas gebaseerd op heldere waaneming. Bepaalde waarnemingen zijn inzijn visie zo vanzelfsprekend dat je daar wel degelijk kennis opkunt baseren.

"In de astronomie kwam Epicurus met dat uitgangspunt echter inde problemen, want hemellichamen staan zo ver weg dat je die nooithelder kunt waarnemen. Op de vraag hoe je dan toch zekere kennisover de sterren kunt krijgen, werden in die tijd twee antwoordengegeven. Sommige astronomen suggereerden dat je de beweging van dehemellichamen in wiskundige termen kon beschrijven. Maar Epicurusverwierp deze benadering, omdat de waarneming daarmee buiten spelwerd gezet.

"Zijn oplossing was dat je bij gebrek aan heldere waarnemingenmoest kijken naar analoge verschijnselen in de wereld om je heen.Zo antwoordde hij op de vraag of de maan zelf licht geeft of lichtvan de zon krijgt = dat kan allebei, want om ons heen zien wedingen die zelf licht geven en dingen die licht van een andere bronkrijgen. Zo werkt het bij hem voortdurend. Hij geeft heel vaak eenaantal mogelijke oplossingen met daarbij de waarschuwing dat defilosofie niet in staat is om te bepalen welke de juiste is.

"Die opvatting heeft ook na de Middeleeuwen nog invloed gehad.Met name de Franse filosoof Pierre Gassendi was zeer gecharmeerdvan de kenleer van Epicurus. Het aardige was dat hij diens aanpakook goed kon gebruiken. Gassendi was een tijdgenoot van Galile enhij steunde diens theorie over de beweging van de hemellichamen.Maar ja, die theorie was door de paus veroordeeld en mocht dus niethardop worden gepropageerd. Met een beroep op Epicurus kon Gassendinu echter stellen dat de visie van Galile een hypothese was naastandere hypothesen waarover per definitie geen zekere kennis konworden verkregen. Maar intussen gaf hem dat wel de gelegenheid omde theorie van Galile ongestraft neer te schrijven zodat iedereener kennis van kon nemen."

Erik Hardeman

Twee spreuken van Epicurus

'Het is onmogelijk om de meest wezenlijke angsten weg te nemen,als men niet weet wat de aard van het heelal is, en nog bang opzietnaar iets dat in de mythen thuishoort. Zonder natuurwetenschap ishet daarom niet mogelijk puur te genieten.'

'Onze geboorte was eenmalig, tweemaal geboren worden isonmogelijk, en we moeten een eeuwigheid niet-meer-zijn. En jij, dieniet zeker bent van de dag van morgen, stelt uit wat vreugdebrengt. Maar het leven vervliegt in dralen en ieder van ons sterftmet te weinig tijd.'