Eredoctor Margaret Jacob: Tegendraads kenner van de Verlichting

Eredoctor Margaret Jacob: Tegendraads kenner van deVerlichting

De 58-jarige Jacob is eraan gewend als vrouw in een mannenwereldte werken. In 1972 verwierf zij faam als deelneemster aan de FloorFight op de conventie van de American Historical Association. Samenmet een groep andere linkse historici eiste ze dat de banen binnende academische wereld niet langer werden verdeeld binnen het 'oldboys network'. Geen vacatures vervullen door oude studiegenoten opte bellen, maar in alle openbaarheid sollicitanten werven. Hetbleek het begin van een lange weg om vrouwen en etnischeminderheden tot de Amerikaanse intellectuele elite toe telaten.

Jacob had de jaren ervoor al ontdekt dat het ook in Europa nietbest gesteld was met de emancipatie. Ze werd eind jaren zestig alseerste vrouw toegelaten tot het doctoraal programma geschiedenisaan de prestigieuze Cornell Universiteit. Een groot deel van haarproefschrift schreef ze aan de East Anglia Universiteit in hetBritse Norwich, waar ze ook ging doceren. Ook daar werd ze omringddoor mannen.

Haar Europees verblijf was voor Jacob, die Iers en Duits bloedin de aderen heeft stromen, een soort thuiskomen. De Oude Wereldbleef aan de New Yorkse trekken. Tijdens haar verblijf in Norwichoverwoog Jacob om Brits te worden. Hier lagen haar wortels enwoonde een groot deel van haar Ierse familie. Haar toenmaligeechtgenoot kon er echter geen geschikt werk vinden, en Jacob wildebeslist geen eed zweren op de Queen.

Non

Die afkeer van het Britse koningshuis zit in de familie. Haarmoeder emigreerde in de jaren twintig van de vorige eeuw uitNoord-Ierland naar de VS. In de Britse provincie waren demaatschappelijke vooruitzichten somber, zeker voor een katholiekmeisje. Jacob kreeg dan ook een roomse opvoeding. Zij droomde ervannon te worden en bezocht katholieke scholen in Brooklyn. Langzaamschoof zij op naar links. Als studente schreef ze voor TheLutheran, een blad dat kritisch was over de kerk van Rome. Zesympathiseerde met de hervormingen van het Tweede VaticaansConcilie. In de jaren erna raakte zij stukje bij beetje haar geloofkwijt.

In haar denken bleef het geloof juist een centrale rol spelen.Jacob is als wetenschapper gefascineerd door de macht van religieen religieuze overtuigingen en door de wijze waarop dat isveranderd door de opkomst van wetenschap. Uiteraard in Europa, haargeliefde continent. "De Odyssee naar een meer wetenschappelijk,rationeel en seculier denken weerspiegelt mijn persoonlijkeintellectuele ontwikkeling en die van vele anderen", meent ze. Deenorme kracht van het geloof wordt volgens haar voortdurendonderschat, al is dat sinds 11 september minder geworden. Nogaltijd moet Jacob verbijsterd aanhoren hoe Amerikaanse collega'suit andere disciplines beweren dat 'Europa tenminste nooit te makenheeft gehad met een machtige clerus als in sommigemoslimlanden'.

Die beweging naar rationaliteit krijgt eind zeventiende eeuw eenbeslissende impuls. In haar boeken verwijst Jacob voortdurend naar1687, wanneer Isaac Newton zijn 'Philosophiae naturalis principiamathematica' schrijft. De Britse wetenschapper verandert met zijnboek, door velen beschouwd als het belangrijkste wetenschappelijkwerk ooit, op beslissende wijze de manier waarop we naar dewerkelijkheid kijken. Pas honderden jaren later wisten Darwin enEinstein dit wereldbeeld onderuit te halen.

Newton schetst in de Principia op gedetailleerde wijze een beeldvan een perfect mechanisch en wiskundig universum, waar deeigenschappen en het gedrag van alle materie geregeerd worden dooreen aantal fundamentele wetten. Hij benadrukt het belang vanwaarneming, experimenten en mathematische modellen. Voor Newton isalleen datgene reel wat meetbaar is. Begrippen uit de mechanica alsruimte, tijd, massa en vorm nemen bij hem de plaats in van demiddeleeuwse metafysica. Het gigantische uurwerk dat de wereld is,is in elkaar gezet door God. Maar nu de klok eenmaal tikt, hebbenwe de Allerhoogste niet meer nodig.

Hitsige Jezuiten

De schok die Newton teweegbrengt - zij het met bijna honderdjaar vertraging - is volgens Jacob alleen vergelijkbaar met deontdekking van buitenaards leven. Massaal gaan denkers enwetenschappers al metend, observerend en experimenterend op zoeknaar wetmatigheden. De zogeheten Newtoniaanse synthese leidt nietalleen tot talloze uitvindingen, maar ook tot nieuwe politiekeinzichten en kritiek op religieuze opvattingen. Economie,maatschappij en cultuur krijgen een ongekende dynamiek.

Deze dramatische veranderingen die hun hoogtepunt vonden in deachttiende eeuw, de cultuurperiode die we de Verlichting noemen,staat centraal in vrijwel alle onderzoeken van Jacob. Zo behandelteen van haar eerste boeken, 'The Newtonians and the EnglishRevolution', de invloed van het nieuwe denken op de Engelserevolutie van 1688. Haar waarschijnlijk succesvolste werk,'Scientific Culture and the Making of the Industrial West', geefteen overzicht van het hele proces dat de Principia in gangzette.

Jacob wijst steeds op het belang van de communicatiecultuur diein die periode opbloeide. Obscure en anonieme journalisten,uitgevers en pamflettisten speelden met hun boeken, pamfletten,salons en kranten zeker zo'n belangrijke rol als Voltaire, Dideroten andere filosofische reuzen. Jacob is gefascineerd door radicaledenkers, hoe onbekend ook. In haar boeken buitelen de vrijdenkers,vrijmetselaars, deisten, pantheisten en revolutionairen over elkaarheen.

Zoals de anonieme auteur van Het Traktaat over de DrieBedriegers, een rond 1710 in ons land gemaakte Franstalig pamflet,waarin de stichters van de drie wereldreligies als ordinaireoplichters worden ontmaskerd. Het Traktaat wordt wel beschouwd alsde meest radicale tekst van de Verlichting. Jacob ontdekte welkeNederlandse uitgever zich aan de tekst durfde te branden.

Met evenveel genoegen verhaalt de Amerikaanse historica overPierre Marteau. Uitgeverij Elsevier publiceerde onder dezeschuilnaam een serie anti-paapse boeken, geschreven door uitgewekenFranse protestanten. Bekritiseerden de eerste werken nog metargumenten de decadentie van katholiek Frankrijk, latere boekenstonden boordevol pornografische verhalen over ontaarde jongenonnen en hitsige Jezuieten.

Radicaal

Het is geen toeval dat Nederland zo'n grote rol speelt in hetonderzoek van Jacob. Zij leest en 'babbelt' naar eigen zeggenNederlands en Frans. Ook geeft ze hoog op van de Nederlandsetolerantie: ze was bij haar eerste bezoek aan ons land, eind jarenzeventig, blij verrast dat niemand moeilijk deed over haarvrouwelijke levenspartner. Bovenal benadrukt zij, net als haarUtrechtse ere-promotor, cultuurhistoricus Wijnand Mijnhardt, hoe debijdrage van de Republiek aan de Verlichting stelselmatig wordtonderschat.

Jacob, die voor haar boek 'The Radical Enlightenment' uniekarchiefonderzoek deed in Nederland, wijst onder meer op debelangrijke rol die de 17de-eeuwse hoogleraar Willem Jacob 'sGravesande en zijn Leidse universiteit speelden bij de verspreidingvan Newtons ideengoed. Daarnaast kende ons extreem verstedelijkteland een bloeiende intellectuele cultuur niet in de laatste plaatsdankzij de Hugenote, Franse protestantse vluchtelingen. DeRepubliek zat boordevol uitgeverijen en de Regenten knepen eenoogje toe wanneer er weer eens een radicaal boek verscheen, zolangdat maar in het Frans was geschreven, de taal van de elite.

Voor Jacob is het schrijven van zeker zeven omvangrijke boeken,talloze artikelen en het voortdurende reizen voor vele gastcollegesbepaald geen straf. Naast koken is het haar grootste hobby. Maarhet allerliefst dwaalt ze rond in oude archieven en bibliotheken inParijs of Den Haag. In de VS neemt ze haar studenten graag mee naarde befaamde geschiedenis-bibliotheek van haar eigenUCLA-universiteit. Jacob hoopt dat de leerlingen daar net zo'n'thrill' voelen als zij, wanneer ze een 370 jaar oud exemplaar vanDescartes Discours in de hand houden. Het is de welhaastmeditatieve kant van Jacob en doet haar denken aan haar jeugd, toenze zo graag het klooster in wilde. "In die archieven vind ik terug,waar ik als katholiek meisje zo naar verlangde: rust enstilte."

Louis Hoeks