Gemeenschapszin centraal in Afrikaanse Ubuntu-filosofie

Wie aan Zuid-Afrika denkt, denkt vaak het eerst aangeweld. Niet onlogisch, vindt filosoof Dirk Louw, wel onterecht.Dankzij de leer van ubuntu spelen respect en mededogen voor anderenin Afrika een grote en sterk onderschatte rol. "Ik vind het heelbelangrijk om Europeanen dat duidelijk te maken."

"Als in de westerse wereld over Afrika wordt gesproken, dangebeurt dat vaak vanuit een negatief standpunt. Afrika is voor veelEuropeanen synoniem met etnische conflicten en bloedigeburgeroorlogen. Natuurlijk zal ik niet ontkennen dat de situatie insommige landen tamelijk uitzichtloos is. Maar wie alleen maardaarnaar kijkt, miskent de positieve ontwikkelingen elders. Kijkbijvoorbeeld maar eens naar de geweldloze manier waarop Zuid-Afrikazich in korte tijd heeft omgevormd van een totalitaireapartheidsstaat naar een democratie. Ik ben ervan overtuigd dat datmede te danken is aan de invloed van ubuntu."

Een kale werkkamer op de vierde verdieping van hetBestuursgebouw is niet de meest ideale omgeving om te praten overeen filosofie die de nadruk legt op warmte en saamhorigheid. MaarDirk Louw heeft er in deze zakelijke omgeving geen moeite mee. Metgroot enthousiasme vertelt hij over de leer die in zijngeboorteland zon grote rol speelt in het dagelijks leven. Begin ditjaar kwam hij naar Utrecht om Nederlandse studenten zes maandenlang college te geven over Afrikaanse filosofie. Zijn belangrijksteboodschap: Afrika is veel meer dan het politieke geweld in dekranten en een belangrijk aspect van dat andere Afrika isubuntu.

Rituelen

"Een mens is een mens tussen andere mensen. Dat is niet alleende letterlijke vertaling van de Zulu-uitspraak Umuntu ngumuntungabantu; het is ook de kern van de ubuntu-filosofie," legt Louwuit. "Centraal in die leer staat de gedachte dat je pas echt menswordt in het contact met je medemensen. Menszijn ismet-de-ander-zijn, zoals de Franse existentialisten dat in de jarenvijftig noemden, en dat is ook de kern van ubuntu. Maar terwijl hetexistentialisme puur een wijsgerige stroming was, heeft ubuntu veelmeer een levensbeschouwelijk karakter en geeft het voorschriftenvoor een goed leven."

Al eeuwenlang wordt ubuntu in zwart Afrika via verhalen vangeneratie op generatie overgedragen. Het is ontstaan intraditionele agrarische gemeenschappen maar heeft zich met demigratie van die gemeenschappen naar meer verstedelijkte gebiedeninmiddels ook daar een duidelijke eigen plaats veroverd. HoewelLouw ubuntu een filosofie noemt, zij het een filosofie die heeldicht staat bij wat wij in het westen toegepaste ethiek zoudennoemen, erkent hij dat er daarnaast ook sprake is van een sterkreligieus getinte leer met veel aandacht voor rituelen.

"Dat je mens tussen andere mensen bent betekent voor eenwesterling niet veel meer dan dat je andere mensen moet respecterenen fatsoenlijk moet behandelen. In de traditie van ubuntu betekentdiezelfde uitspraak echter veel meer. De andere mensen kunnen ookje voorouders zijn en daarmee komt in ubuntu een sterke nadruk teliggen op het belang van de gemeenschap, van de groep, van de stam.Vandaar dat in meer traditionele zwarte gemeenschappeninitiatieriten zoals besnijdenis en clitoridectomie ook nu nog eengrote rol spelen. Door het bloed dat vloeit wordt het besneden kindopgenomen in de gemeenschap."

Die nadruk op de groep brengt ook een andere visie op democratieen op individualisme met zich mee, stelt Louw. "Omdat de groep inubuntu centraal staat en het individu alleen kan worden begrepen inzijn relatie tot andere leden van de groep, is het bereiken vanconcensus voor veel Afrikanen van groot belang. Democratie is voorhen dan ook veel meer dan het westerse tellen van stemmen.Democratie in de geest van ubuntu is een oprechte poging omovereenstemming te bereiken door individuen die zichzelf niet alshet centrum van het universum zien maar als deel van een collectiefbeschouwen."

Consensus

Louw is zich terdege bewust van de gevaren die deze houding metzich mee kan brengen. In een sfeer waarin zoveel nadruk ligt op hetcollectief, dreigen groepssolidariteit en conformisme de overhandte krijgen op de eigen verantwoordelijkheid. Daardoor zou ubuntuvolgens critici totalitaire leiders helpen bij het in stand houdenvan een conservatief bewind waarin afwijkende standpunten nietworden getolereerd. De Afrikaanse filosoof erkent dat dat gevaarbestaat, maar geeft er de voorkeur aan om de nadruk te leggen op depositieve kanten. In zijn meer filosofische gedaante vormt ubuntuvolgens hem namelijk een volwaardig Afrikaanse equivalent voor dewesterse humanistische ethiek.

"Ubuntu is in mijn ogen voor Afrika vooral zo belangrijk omdathet op een specifiek Afrikaanse manier de universele boodschaponder de mensen brengt dat een goed leven niet mogelijk is zonderrespect en mededogen voor anderen. Ook de kerk heeft diezelfdeboodschap hier proberen te verkondigen, maar ik ben ervan overtuigddat hij in deze eigen vorm veel beter bij zwarte Afrikanenaanslaat. Dat dat inderdaad het geval is, blijkt wel uit derelatief vreedzame manier waarop Zuid-Afrika zich de laatste jarenontwikkelt.

"Het is waar dat met name in KwaZulu-Natal tot voor kort nogregelmatig etnische conflicten werden uitgevochten, het is waar datin Zuid-Afrika ook nu nog racistische moorden worden gepleegd. Maardaar staat tegenover dat de overgang naar een democratie na heteinde van de apartheid in ons land opvallend geweldloos isverlopen. Volgens sommigen is dat uitsluitend te danken aan de doorpolitici gesloten compromissen, maar daar geloof ik niets van. Ikdenk eerder dat het een bewijs is dat Zuid-Afrikanen ondanks huntegenstellingen een sterke neiging hebben tot vreedzameco-existentie. En dat wordt zeker mede gestimuleerd door een geloofin ubuntu.

"Ik vind het heel belangrijk om dat aan Europeanen duidelijk temaken. Je hoort en leest hier in het westen zoveel negatiefs overAfrika, dat het hoognodig is om dat beeld een beetje bij tekleuren. Ik ben weliswaar niet zwart, maar ik ben wel een geborenZuid-Afrikaan. Dat ben ik hier sterker dan ooit gaan voelen. Juistals Afrikaans filosoof wil ik aan de hand van ubuntu heel graaglaten zien dat onderlinge solidariteit en gemeenschapszin ook inonze cultuur wel degelijk een grote plaats innemen."

EH