Het moreel besef van de lezer

Dat concludeert docent Literatuurwetenschap Frank Hakemulder inhet proefschrift 'The moral laboratory. Literature and ethicalawareness', waarop hij vrijdag 23 oktober promoveert. Uitgangspuntvoor de studie van Hakemulder was het wijd verbreide idee dat hetlezen van literatuur een positief effect heeft op het morele besefvan de lezer.

Volgens Hakemulder is dat effect in de praktijk tot nu toevoornamelijk door pedagogen bestudeerd. "In dat onderzoek zijngoede bewijzen gevonden voor effecten op bijvoorbeeld attitudes tenaanzien van sekse-rollen en morele ontwikkeling. Maar over hetalgemeen zijn deze onderzoekers niet geïnteresseerd in wat hetis in die teksten dat de effecten veroorzaakt."

Om daar meer over te weten te komen koos de Utrechtseliteratuurwetenschapper ervoor om, zoals hij het noemt,'pionierswerk' te verrichten in de vorm van twee experimenten.Allereerst liet hij groepen eerstejaars studenten een verhaal ofeen essay lezen over de positie van vrouwen in Algerije. Hoewelverhaal en essay exact dezelfde informatie bevatten, bleken delezers van het verhaal aanzienlijk meer begrip te hebben gekregenvoor de positie van Algerijnse vrouwen, terwijl de lezers van hetessay niet van mening waren veranderd.

In een tweede experiment liet Hakemulder groepjes studentenverhalen lezen van Ann Beattie en Anton Tsjechov over een vrouw dieoverspel pleegt. Van beide verhalen fabriceerde de onderzoekerverschillende versies, waarin overspel beloond of bestraft werd,terwijl ook het vertelperspectief wisselde. Lezers die een versievan het Beattie-verhaal kregen waarin het slecht met de overspeligevrouw afloopt en dat wordt verteld vanuit haar perspectief, warenna afloop aanzienlijk negatiever over het plegen van overspel, danlezers die hetzelfde verhaal vanuit een ander perspectief en meteen voor de vrouw positieve afloop lazen.

Opmerkelijk was dat dit effect bij het lezen van het verhaal vanTsjechov achterwege bleef. Volgens Hakemulder komt dat doordatdiens verhaal niet wordt verteld vanuit het perspectief vanéén van de personages, maar door een nogal ironischebuitenstaander. Die ironie heeft de lezers waarschijnlijkverhinderd om zich met de personages teidentificeren, denktHakemulder.

Hoewel hij beklemtoont dat zijn onderzoek pas de eerste stap isop een lange weg, stelt de promovendus dat het lezen van literatuurdus wel degelijk effect kan hebben op het moreel besef van delezer. "Ik ben ervan overtuigd dat literatuur een veel geschiktermedium is om mensen te laten nadenken over de normen en waarden diezij hanteren, dan televisie. Lezen is minder snel en daardoor ookminder vluchtig. Het is alleen moeilijk om die stelling hard temaken. Daar heb ik met dit onderzoek een eerste aanzet toe willengeven. En eerlijk gezegd vind ik de resultaten - met allevraagtekens die je bij de uitvoering kunt plaatsen - wel degelijkheel bemoedigend."

EH