Joke Linders promoveert op Annie M.G. Schmidt:

Hella S. Haasse heeft eens gezegd: "Als je je werkelijk in hetwerk van een schrijver verdiept, weet je eigenlijk al alles vanhem." Dat motto lijkt Linders zich ter harte te hebben genomen. Zeheeft geen biografie in de strikte zin van het woord geschreven,gebaseerd op dagboekaantekeningen of correspondentie. Voor zoverSchmidt die heeft nagelaten zijn ze nog niet openbaar voor dewetenschap. Linders maakte een studie van haar ontwikkelingsgang,afgeleid uit het werk dat Schmidt produceerde en de 'receptie'daarvan in met name dag- en weekbladen en vaktijdschriften.

Wat de promovenda vooral duidelijk maakt met haar dissertatie isde ambivalentie van Schmidt: een felle, rebellerende tante, maartoch ook heel braaf en 'aangepast'. Een sterke, onafhankelijkevrouw, die echter niet zonder ruggesteuntjes van publiek,levensgezel, uitgevers of collega's vooruit kon, eenveelschrijfster die zichzelf geen schrijfster wil noemen, een heelvroege bommoeder, maar wel erg van het huisje-boompje-beestjetype."Ze was altijd op zoek naar een evenwicht tussen het calvinisme vanhaar jeugd en de behoefte aan vrijheid", psychologiseert Lindersdan ook.

Annie M.G. Schmidt groeit op als dochter van een dominee inZeeland, in een groot somber huis naast de kerk, maar mét eenzolder, kelder en een tuin. In alles is 'Zus' anders dan dekinderen om haar heen: ze spreekt het dialect niet, ze draagt'stadse' kleren en is een beetje verlegen. Ze mengt nauwelijks methaar leeftijdsgenootjes maar brengt de tijd door met haar moeder,lezend, zingend of pianospelend. Tijdens haar hbs-periode steekthet recalcitrante de kop op. Tot schrik van haar ouders uit ditzich in korte rokken, gestifte lippen, danspartijtjes opjazz-muziek en vleeskleurige kousen. In die tijd ontwikkelt zichechter ook haar passie voor gedichten, geïnspireerd door hetwerk van Slauerhoff, Marsman, Paaltjens, K"stner of Tucholsky.

Ze kiest in eerste instantie voor de bibliotheekvak, maar naeenverhuizing van Zeeland naar Amsterdam komt ze terecht op dedocumentatieafdeling van Het Parool, waardoor ze in een omgevingverkeert van coryfeeën als Simon Carmiggelt, Henri Knap,Jeanne Roos, Karel en Simon (de latere Gerard) van het Reve, Hansvan Straaten en Simon Vestdijk. De gelegenheidsgedichtjes die dedocumentaliste maakt voor Paroolfeestjes bezorgen haar een plek inhet cabaretgezelschap 'De Inktvis' dat vanuit deze krant wordtopgericht. In 1947 treedt dit gezelschap voor het eerst op in eenVARA-radioprogramma van Hella Haasse. Daarna volgen succesvolleoptredens in het Concertgebouw. Wim Kan en Wim Sonneveld komen naarde Intvissen luisteren, en kopen er teksten... vooral van AnnieSchmidt. "Hier was een nieuwe toon te beluisteren, een brutaal,oneerbiedig, helder jong geluid", en daaraan had het na-oorlogseNederland nét behoefte.

Rebellie

Tegelijk begint Annie te schrijven voor de kinderpagina van HetParool, waaruit bijvoorbeeld Het Fluitketeltje, Het SchaapVeronica, en vanaf 1952, Jip en Janneke ontstaan. Ze wordengeïllustreerd 'in silhouet' door Fiep Westendorp, tot op dedag van vandaag bekend van de 'kinderlijn' in handdoeken,koekjestrommels, slabbers, slaapzakjes en bestek van de Hema. Reedsin dit begin van haar schrijverscarrière valt haar de kritiekte beurt die zich nadien nog veelvuldig zal herhalen: "Als 'echte'schrijfster wordt ze overschat, maar als 'nationale vriendin'krijgt ze de eer die haar toekomt", aldus Adriaan Morriën.

Deels is die kritiek te verklaren door de 'gewoonheid', watSchmidts handelsmerk lijkt te zijn...'Lekker stout, maar gewoon.'Haar woordgebruik is gewoon, haar onderwerpkeuze is gewoon, haarpubliek is gewoon, haar 'versjes' zijn iets anders dan poëzie.Haar eerste radioprogramma 'De familie Doorsnee' - dat ze zes jaarlang maakt op instignatie van Wim Ibo - is alleen al in naamgevinguiting van die gewoonheid. Maar aan dit programma ontleende de naamAnnie M.G. Schmidt voor een heel volk 'een gouden randje', aldusMichiel van der Plas.

Opmerkelijk aan de familie Doorsnee, maar ook aan Jip enJanneke, is dat ze zo'n goed beeld geven van de jaren vijftig. Datzou een verdienste van Schmidt blijven: dat ze in haar oeuvre eentijdsgewricht zo goed wist neer te zetten omdat ze er een meer dangemiddeld scherp gevoel voor had. Al lang voordat hippies, provo's,feministen of Maagdenhuisbezetters de trom roerden, riep Schmidteind jaren vijftig, begin jaren zestig al op tot een onschuldigsoort rebellie. Het proefschrift van Linders - dat niet voor nietsde titel draagt 'Doe nooit wat je moeder zegt' - krijgt met deregistratie van deze historischeconnotaties een extra waarde: metde chronologische beschrijving van Schmidts werk is het tegelijkeen soort 'huiskamergeschiedschrijving' van de twintigste eeuwgeworden.

Ook in haar pedagogische inzichten liep Schmidt voorop. De pasna het midden van de eeuw opkomende 'Vom Kinde Ausgedachte' - ondermeer gepropageerd door de kinderpsychiater en opvoedingsgoeroe dr.Spock - was door Schmidt al vóór de oorlog ontdekt.Volwassenen mogen kind zijn met de kinderen - de koning gaat inzijn nachthemd over straat, de burgemeester weigert zijn pillen teslikken en de directeur van het postkantoor zeurt om hagelslag -waardoor de relatie tussen volwassenen en kinderen gelijkwaardigerwordt.

Pikkie

Het eigenaardige verschijnsel deed zich voor dat, waar Schmidtin de jaren vijftig al allerlei vooruitstrevende ideeënpropageerde over man-vrouwverhoudingen, anti-burgerlijkheid,sympathie voor de outsiders of respect voor de natuur, diezelfdeideeën eind jaren zestig - begin jaren zeventig in eenmaatschappelijke stroomversnelling terecht komen... en Annie op ditpunt 'traditionalisme' verweten krijgt. Haar musicalproductieshebben erg te lijden onder de 'Aksie Tomaat'. "Ze pruimden me nietlanger", zegt ze in een interview. "Ze wilden me met alle geweld opde mesthoop. Ik voelde met oud met een d en een t. Ik wilde gaanborduren."

En vanuit feministische hoek komt er kritiek op onder meer Jipen Janneke, waarin de rolverdeling traditioneel zou zijn. Maar,aldus het verweer van Annie: "Veel feministes hebben oogkleppen,die ontkennen het grote psychologische verschil tussen mannen envrouwen. Als je gaat ontkennen dat een vrouw een vrouw is, verwringje de werkelijkheid." In Vrij Nederland opende Jetta van Leeuwenhet offensief: ze vindt in de boeken van Schmidt te weinig terugvan de problemen waarin kinderen zich zouden moeten kunnenherkennen om zich te kunnen bevrijden van de neurosen die ze doordergelijke 'echte dingen' (seks, scheidingen, homofilie,driehoeksverhoudingen) oplopen. "Flauwekul", zegt Schmidt perkerende post. Jip en Janneke stammen uit de jaren vijftig toen deseksuele revolutie nog lang niet had plaatsgehad. Maar bovendien:kinderen en ouders beleven er plezier aan "omdat ze er nog altijdherkenning in vinden, geruststelling, grapjes, avontuurtjes. En datallemaal ondanks het feit dat Jip z'n pikkie niet laat zien."

Annie overleeft die kritiek met glans. In de jaren tachtiggroeit ze uit tot een auteur met een bijna mythische reputatie: deene na de andere opdracht voor gedichtjes of feuilletons roltbinnen, de ene bloemlezing of vertaling na de andere verschijnt.Vele prijzen volgen, waaronder deConstantijn Huygensprijs en deHans Christian Andersenmedaille, een soort Nobelprijs voorkinderboekenauteurs.

Hoe visueel gehandicapt ze ook was aan het eind van haar leven,haar eigen bijdragen aan die mythologisering zijn niet gering; hetwas voor haar een manier om haar privé-leven op de achtergrondte kunnen houden Dit werd moeilijker, doordat ze meer en meer eennationale bekendheid werd. Menig pleidooi dat ze hield voor de'lichte muze' tijdens de talloze boekenbeurzen, signeersessies ofliteraire manifestaties, was tevens een 'oratio pro domo'.Salonf"hig als ze was, werd ze een graag geziene gast in tv- enradioprogramma's, altijd goed voor een pakkende one-liner. Het iszelfs zo ver met haar gekomen, dat 'het niet houden van Schmidt alshet laatste taboe van Nederland geldt, dat nog doorbroken moetworden.'

Armand Heijnen