'Judas was de enige die werkelijk wist wie Jezus was'

Eén van de belangrijkste theologen uit de begintijd van het christendom, bisschop van Lyon Ireneus, schreef rond 180 na Christus in zijn werk 'Tegen de ketterijen' al dat Judas niet de apostel was die Jezus heeft verraden, maar dat hij juist een ingewijde was die Jezus hielp zijn missie op aarde te vervullen. "Dat er toen al niet uitsluitend negatief over Judas werd gedacht was dus bekend", vertelt Van Oort, "maar van dat Evangelie van Judas werd aangenomen dat het verloren was gegaan. Wie schetst dan ook de verbazing onder wetenschappers toen vorig jaar een tekst met die naam opdook. Het bleek te gaan om een codex (een handschrift bijeengehouden in een band, red.) die eind jaren zeventig in Egypte was gevonden en die door een Egyptische juwelier en een Griekse handelaar naar Zwitserland was gesmokkeld en daarna aan Amerika was verhandeld."

Alleen al dat laatste verhaal is een avonturenroman op zich, lacht Van Oort. "In Genève was de codex voor drie miljoen dollar te koop aangeboden aan een collega van mij, maar die had niet de laatste bladzijde gezien, waar in dit soort geschriften meestal de titel staat. Hij wist dus niet wat hij in handen had en mede daarom ging de koop niet door. Daarna werd het handschrift in delen naar de Verenigde Staten verhandeld en daar zelfs een tijd in een koelkast bewaard, wat bijna funest werd voor het papyrus. Gelukkig zag iemand daar min of meer bij toeval de woorden 'Evangelie van Judas'. Toen werd duidelijk om wat voor belangrijke vondst het hier ging. In allerijl is toen de Maecenas-stichting opgericht, ook om juridische claims uit Egypte het hoofd te bieden. Al snel daarna heeft National Geographic alle rechten op eerste publicatie opgekocht, terwijl met Egypte is afgesproken dat het land het geschrift na publicatie terugkrijgt.

Zelf kreeg Van Oort vorig jaar al de kans om stukken van de tekst van ongeveer 3000 woorden te bekijken. Hij sprak daarover toen op de Universiteitsdag, maar onder embargo, want ook hij moest een contract met National Geographic ondertekenen. "De Koptische tekst uit ongeveer 300 is een vertaling van een oorspronkelijk in het Grieks geschreven geschrift. Voor mij is de vondst vooral spannend, omdat die nieuw inzicht geeft in de eerste eeuwen van het christendom. Inhoudelijk is het overduidelijk een tekst uit de traditie van de gnostiek, de mystieke stroming die ervan uitging dat gnosis, ofwel innerlijke kennis, de mens bevrijdt. Naast die alternatieve visie op Judas is het belangrijkste nieuws dat weer eens blijkt dat het vroege christendom zeer veelkleurig was en dat er in het begin bepaald geen sprake was van één uniforme christelijke leer."

Dat blijkt volgens Van Oort onder meer uit de manier waarop in het nu gevonden Evangelie over Judas wordt gesproken. "Niet ontkend wordt dat hij Jezus aan de schriftgeleerden heeft overgedragen, maar dat zou volgens de auteur gebeurd zijn, omdat Judas 'wist' dat wat hij overdroeg alleen maar het uiterlijke lichaam van Jezus was. Letterlijk zegt Jezus tegen Judas: 'Jij zult alle andere discipelen overtreffen. Jij zult offeren de mens die mij bekleedt.' Voor de gnostici was Jezus, als Zoon van God, vóór alles de boodschapper uit de hogere wereld. Judas was de enige discipel die dit werkelijk wist. Dat Judas in latere interpretaties vooral een gemene verrader is geworden, heeft waarschijnlijk te maken met de toenemende anti-Joodse gevoelens in de christelijke wereld. Hoe stug die traditie is, zie je bijvoorbeeld in de passiespelen van Oberammergau. Daar wordt Judas nog steeds uitgebeeld als de geldzuchtige jood."

Dat Judas in de recente publiciteitsgolf zo op de voorgrond is komen te staan, verbaast Van Oort niet echt. "In de eerste plaats heeft National Geographic de teksten niet toevallig kort voor Pasen vrijgegeven. Maar daar komt bij dat er al veel langer sprake is van een soort Judas-hype. Tot mijn verbazing zijn er de afgelopen jaren een stuk of vijf romans verschenen die allemaal mikken op een rehabilitatie van Judas. Toen ik begin februari in Pretoria een boekwinkel binnenliep, was het eerste boek dat ik zag, 'The Gospel of Judas'. Een roman die beweerde dat het Evangelie van Judas behoort bij de Dode Zeerollen en daar door een verliefde pater was gevonden. Maar nu is er dan eindelijk de tekst zelf. Ik werk nu hard aan de eerste Nederlandse vertaling met commentaar. Als het goed gaat ligt die in juni in de boekhandel. Weten de mensen eindelijk eens wat er echt in staat!"