'Kunnen demonen wellicht een soort synthetisch sperma maken?'
'Kunnen demonen wellicht een soort synthetisch spermamaken?'
De middeleeuwer had heel wat te stellen met het dogmavan de maagdelijkheid van Maria. Niet dat hij twijfelde aan de roldie de H. Geest had gespeeld op 'Maria Boodschap' (25 maart, negenmaanden vóór Kerstmis). Maar had Maria op die dag ooklustgevoelens gekend? En had de H. Geest Christus op die ene dagals volwaardig mini-mensje in haar schoot geplaatst, waarna dienegen maanden alleen nog maar dienden voor de groei? Of wasChristus - net als ieder ander mens - de eerste veertig dagen vande zwangerschap nog een gewoon embryo geweest, en dus nog geen mens- want pas op die veertigste dag deed 'de ziel' haarintrede.
Een heel getob dus over kwesties die de twintigste eeuwse menszullen voorkomen als triviaal geneuzel. Intellectuelen - theologen,filosofen en medici - hielden zich in de middeleeuwen echteruitgebreid bezig met dergelijke theologische kwesties, én metvraagstukken die inmiddels onomwonden als 'broodje aap' wordenaangemerkt. Kan er bevruchting via sperma in het badwaterplaatsvinden, bijvoorbeeld?
Aan het einde van de twaalfde eeuw besprak de Arabische arts enfilosoof Averroes deze kwestie in zijn medische encyclopedie. Hijdacht van wel, want zijn buurvrouw had hem bezworen dat ze in eenbad waarin slechte mannen hadden geëjaculeerd zwanger wasgeraakt. Volgens Averroes een bewijs dat vrouwen niet in opgewondenstaat hoeven te verkeren om vruchtbaar te zijn en niet, net alsmannen, over zaad beschikken. Ook de grote theoloog Thomas vanAquino was overtuigd van een mogelijkheid van bevruchting zonderseksueel verkeer. Hij verwees naar het voorbeeld van een meisje datbij haar vader in bed sliep, die zo haar maagdelijkheid wildebeschermen. Maar het meisje raakte tóch zwanger, volgens hetverhaal via de lakens nadat haar vader een nachtelijke zaadlozinghad gehad.
Het duurde tot de 15e eeuw voordat sommige geleerde artsenbegonnen te twijfelen aan het waarheidsgehalte van dit soortverhalen. Averroes c.s. werd toen pas 'naïviteit' verweten:zij zouden zich hebben laten inpakken door vrouwen die overspelwilden camoufleren.
Maaike van der Lugt heeft een studie gedaan naar dit soort - inonze ogen - curieuze, middeleeuwse theorieën over buitengewonevoorplanting: 'Le ver, le démon et la vierge' luidt de titelvan haar proefschrift dat ze 18 december verdedigt. Waaromeigenlijk ditonderwerp? Zijn het voor de middeleeuwen kenmerkendedebatten. Of werd Van der Lugt gedreven door nieuwsgierigheid naarexcentrieke opvattingen?
"Ik combineer in mijn boek drie thema's: de verwekking vanChristus, voortplanting door demonen en vormen van natuurlijkevoortplanting zonder seksueel contact. Die drie lijken op heteerste gezicht niet veel met elkaar te maken hebben", licht ze toe."Maar nader beschouwd bestaan er wel degelijk allerlei implicieteen expliciete verbanden tussen die drie thema's. Zo maaktenmiddeleeuwse auteurs dikwijls vergelijkingen van vormen vannatuurlijke voortplanting in de natuur (zoals de 'spontanegeneratie' van wormen uit rottend vlees) en de maagdelijkeverwekking van Christus. Daarmee hoopten zij dat ongeloofwaardiglijkende dogma van de maagdelijkheid van Maria te kunnenverdedigen. De maagdelijke conceptie is natuurlijk een centraaldogma in het christelijk geloof. De christologische enmariologische discussies over die kwestie die ik bestudeerd hebzijn dus tamelijk belangrijk voor begrip van de middeleeuwsetheologie.
"Dat geldt in mindere mate voor de demonologie of voor dediscussies over uitzonderlijke vormen van voortplanting, zoals viabadwater of lakens. Maar die verhalen zeggen wel van alles over hoeer in die tijd gedacht werd, hoe intellectuelen theologische,natuurfilosofische en geneeskundige argumenten naast elkaar kondengebruiken", vervolgt Van der Lugt. "Via de omweg van dechristologie en de demonologie remde de theologie de ontwikkelingvan de levenswetenschappen niet af, maar droeg ze er juist aan bij.Middeleeuwse theologen dachten met grote vrijmoedigheid na over debiologische kant van de maagdelijke verwekking van Christus en zijschroomden niet om de toen gangbare, embryologische theorieënin dat debat in te zetten. Er was zelfs sprake van een zekere'embryologisering' van de christologie."
Geslachtsdaad
In die zin is haar boek een correctie op het gangbare beeld datwij hebben van de middeleeuwse scholastiek. Dat zou een eindeloosen steriel speculeren zijn over allerlei obscure kwesties. "Ik hoopmet mijn studie de scholastiek een beetje te rehabiliteren.Oppervlakkig gezien lijken de discussies over wormen, demonen enMaria misschien haarkloverij. Maar deze debatten geven ons bijnadere beschouwing een prachtig inzicht in de preoccupaties vanmiddeleeuwse denkers, in de raakvlakken tussen theologie enwetenschap en in de ontwikkeling van opvattingen over hetwonderbaarlijke", aldus Van der Lugt.
Zij is tamelijk toevallig bij dit dissertatie-onderwerpuitgekomen. Na een propedeuse Geneeskunde en een geschiedenisstudiein Amsterdamvertrok ze naar Parijs voor een vervolgopleiding aan deEcole des Hautes Etudes en Sciences Sociales. Zij wilde zich toenbezighouden met middeleeuwse theorieën over dromen envisioenen, en met name de spanning tussen natuurlijke enbovennatuurlijke verklaringen. "Ik stuitte tijdens dat onderzoek opde nogal onbekende Hendrik Bate van Mechelen (1246-ca 1310),filosoof, astronoom en auteur van een enorme wetenschappelijkeencyclopedie, waarin hij niet alleen over dromen en visioenen, maarook meer in het algemeen over vreemde en wonderbaarlijkeverschijnselen schrijft. Hij probeert daar stelselmatigverklaringen voor te geven volgens de geldende wetenschappelijketheorieën", aldus Van der Lugt. "Aanvankelijk wilde ik mijnproefschrift, dat ik als aio in Utrecht kon schrijven, geheelwijden aan de opvattingen van deze auteur, maar uiteindelijk heb iker voor gekozen om één van zijn meest interessantediscussies - die over de uitzonderlijk voortplanting - totuitgangspunt te nemen."
[?mP#a4!#$&Eén van de voorbeelden van uitzonderlijkevoortplanting waarover de scholastici zich het hoofd braken betreftdie van de duivel, die bij een vrouw slaapt en daar een kindverwekt. Kan dat überhaupt wel, vroegen middeleeuwseintellectuelen zich af? Demonen zijn immers louter geestelijkewezens, zonder eigen lichaam. Zij kunnen de levensfuncties (operavitae), waaronder de geslachtsdaad, helemaal niet vervullen. Dooreen menselijk lichaam aan te nemen (van lucht) kunnen ze misschienmet een vrouw slapen, maar zaad produceren lukt daarmee nog niet.Kunnen zij dan wellicht een soort synthetisch sperma maken?Onmogelijk, want dat kan alleen via een wonder en dan zou de duivelimmers een schepper naast God zijn.
[?mP#a4!#$&Toch werd er niet getwijfeld aan voortplantingvia demonen (de zogeheten incubi). Merlijn de tovenaar-profeetimmers was het wandelende bewijs van een nazaat van satan en mens.Zelfs theologen - die zich in hun scholastieke discours doorgaanslieten leiden door geestelijke teksten van onder meer de kerkvaders- gebruikten dit profane materiaal over Merlijn als bewijs voordemonische voortplanting.
Abduction
Om uit het dilemma te komen werd de oplossing gevonden in hetzogeheten 'zaadtransport'. Voortplanting tussen demonen en mensenzou hebben gekund doordat de incubi eerst de gedaante van een vrouwaannamen. Die sliep dan met een man om diens sperma op te vangen.Daarna nam de incubus de gedaante van een man aan om dit zaad weerbij de vrouw in te brengen. Die theorie zou in de vroeg-modernetijd een grote rol spelen bij de heksenjacht. In het beruchtehandboek voor heksenjagers, de 'Heksenhamer', staat detheorie vanhet zaadtransport uitvoerig beschreven. Eén van debelangrijkste aanklachten tegen heksen was immers het feit dat zijseksueel contact met de duivel konden hebben. Ook meenden sommigevroeg-moderne demonologen dat heksen zèlf het produkt warenvan demonische voortplanting. Maar er zijn ook parallellen aan tewijzen met het hedendaagse geloof in 'Abduction'. Buitenaardsewezens zouden volgens die SF-verhalen mensen meenemen in hunruimteschepen om daar gynaecologische en andere medischeexperimenten uit te voeren en om sperma en eicellen af te tappen,waarmee hybride wezens te creëren zijn.
"Ideeëngeschiedenis", noemt Van der Lugt haar proefschrift."Ik heb me met name beziggehouden met theorieën die aanmiddeleeuwse universiteiten zijn ontwikkeld. Die scholastiekedebatten zijn zeer technisch van aard, maar daarom niet minderinteressant. Bovendien worden sommige ideeën gedragen doorvolkse tradities, en komen ze anderzijds via prediking enencyclopedieën weer terug bij het grote publiek. De gedachtedat de scholastiek geheel losstaat van de middeleeuwse maatschappijbehoeft dus zeker enige correctie."
Armand Heijnen