Onderzoek naar ouderdomsdiabetes onder 316 paren van broers en zussen: 'Zitten, vet eten, en genen'

Onderzoek naar ouderdomsdiabetes onder 316 paren van broers enzussen: 'Zitten, vet eten, en genen'

In Arizona wonen Pima-indianen die tweeduizend jaar eenrondtrekkend leven leidden maar in de vorige eeuw de geneugten vaneen Westerse levenstijl ontdekten. Van landbouw tot auto's enhamburgers. Daar betalen ze een hoge prijs voor: vijftig procentvan de bevolking heeft ouderdomssuikerziekte, het hoogstepercentage ter wereld. Bij stamgenoten in Mexico die detraditionele levensstijl trouw zijn gebleven, komt de ziektenauwelijks voor. De combinatie van genetische vatbaarheid voorsuikerziekte en vet eten met weinig bewegen is de verwesterdePima-indianen fataal geworden.

"In Nederland is ouderdomssuikerziekte de belangrijkste oorzaakvan blindheid, voetamputaties en nierfalen bij ouderen", zegtmedisch bioloog Jonathan van Tilburg, aio bij de divisie MedischeGenetica van het UMC.

Wereldwijd lijden 150 miljoen mensen aan ouderdomssuikerziekteen dit aantal verdubbelt de komende twintig jaar. De patientenleven vooral in het Westen. "Het is een welvaartsziekte", zegt VanTilburg. "Slechte voeding, te vet eten, en te weinig bewegen zijnde belangrijkste oorzaken van diabetes type II. Maar de grootsterisicofactor is ouder worden. Vanaf een leeftijd van tachtig heb jeal een kans van vijftien procent om de ziekte te krijgen."

Broers

Om twee redenen ligt het voor de hand dat ouderen meer kanshebben op de ziekte. Ten eerste hebben de slechteomgevingsinvloeden, zoals vet eten en weinig bewegen, langerinvloed gehad op het lichaam. Bovendien bewegen gepensioneerdenmeestal nog minder dan tijdens hun arbeidzame leven.

Hoewel ouderdomssuikerziekte - zoals de naam al doet vermoeden -vooral bij ouderen voorkomt, is de trend dat mensen de ziektesteeds eerder krijgen. "Tegenwoordig krijgen mensen een auto van dezaak. 's Ochtends rijden ze naar hun werk en gaan achter hun bureauzitten. 's Avonds rijden ze weer terug en vallen thuis op de bank",zegt Van Tilburg. "Tien jaar geleden was dat patroon van minderbewegen en sporten nog niet zo sterk. We worden steedsimmobieler."

Wat met de Pima-indianen gebeurd is, vindt nu op grotere schaalplaats in de Westerse samenleving. Suikerziekte is 'booming'. Uithet geval van de Pima-indianen blijkt het belang van omgeving engenetische achtergrond. De vraag is natuurlijk: welke genen leidensamen met vet eten tot suikerziekte?

Van Tilburg probeert met subsidie van het Diabetesfonds eenstukje van de genetische puzzel op te lossen. Samen met PeterPearson en Cisca Wijmenga van de afdeling Medische Genetica enUMC-internist Timon van Haeften heeft hij 316 paren van broers enzussen onderzocht die allebei ouderdomssuikerziekte hebben. Doorhun DNA te vergelijken probeert hij erachter te komen welke stukkenverband houden met suikerziekte.

Van Tilburg ging uit van 290 bekende merkpunten die voorkomen inhet menselijk DNA. Bij de suikerziekte-paren bracht hij van beidepersonen in kaart welke merkpunten in hn DNA zaten. De kans dat eenbroer en een zus van hun ouders allebei eenzelfde stuk DNA metbepaalde merkpunten erven is een half. Als nu blijkt dat 'heelveel' broer-zus-paren met suikerziekte een bepaald stuk DNA'allebei' hebben, dan heeft dat stuk DNA kennelijk iets te makenmet een eigenschap die beide individuen hebben: suikerziekte.

Zo ontdekte Van Tilburg drie regio's in ons erfelijk materiaaldie verband houden met suikerziekte. "Al deze gebieden hebbenandere onderzoekers in andere landen ook al gevonden", zegt hijtevreden. "Dat maakt het heel aannemelijk dat daar genen liggen dieinvloed hebben op suikerziekte."

Vetzucht

Een van de drie gebieden, op chromosoom 18, is extrainteressant. Uit Fins/Zweeds onderzoek blijkt dat als de patienteningedeeld worden naar gewicht, het statistische verband tussen hetstuk DNA en suikerziekte veel sterker wordt. "Ik heb ook dedikkerds, de dikste twintig procent van de onderzoeksgroep, apartgeanalyseerd en bij mij wordt het verband ook sterker", zegt VanTilburg. "Dat kan betekenen dat daar op het DNA een gen ligt datonder invloed van vetzucht suikerziekte veroorzaakt of doorsuikerziekte obesitas in de hand werkt." De volgende stap van VanTilburg is dan ook om uit te zoeken of de 'body mass index', eenmaat voor dikheid, in verband te brengen is met suikerziekte.

Het gen voor suikerziekte bestaat overigens niet. "Het is eencomplexe aandoening die veroorzaakt wordt door meerdere genen enmeerdere omgevingsfactoren", zegt Van Tilburg. Bovendien is hetgeen simpele aan-uit kwestie. "Stel dat er tien genen betrokkenzijn bij diabetes", zegt Van Tilburg. "En zeg dat persoon A vanwegeeen variatie in gen 1 suikerziekte krijgt. Persoon B kan dezelfdevariatie hebben, maar als hij in gen 6 tot en met 10 ookafwijkingen heeft, hoeft hij toch niet ziek te worden." De etnischeachtergrond kan ook nog uitmaken. Een genvariatie die bij eenPima-indiaan diabetes veroorzaakt, hoeft dat niet te doen bij eenkaukasier door de 'beschermende' werking van de rest van deerfelijke eigenschappen.

Voorspellen op basis van DNA of iemand het risico looptsuikerziekte te krijgen is dus nog niet mogelijk. Maar het is welwaar de geneeskunde heen wil. Van Tilburg: "Het zou mooi zijn alsje bij je geboorte te horen kreeg of je een kans maakt diabetes tekrijgen. Met een vetarm dieet en door veel te sporten zou je dan dekans daarop enorm kunnen verkleinen."

Rinze Benedictus

Suikerziekte

In Nederland lijdt 2,5 procent van de bevolking aanouderdomssuikerziekte, diabetes mellitus type II. Bij deze mensenproduceren de betacellen in de alvleesklier te weinig insuline enreageren cellen die suiker moeten opnemen slecht op insuline. Omdathet hormoon ervoor zorgt dat na het eten suiker uit het bloed wordtopgenomen, loopt bij diabeten de glucosehuishouding van twee kantenin de soep waardoor de suikerspiegel in het bloed stijgt.

Dat heeft nare gevolgen. De bloeddruk stijgt, aders verkalken,wonden genezen slecht, de nieren gaan ontsteken en het periferezenuwstelsel wordt aangetast. Gevolg: verlies van fijne tastzin envan pijnwaarneming. Door het verlies van pijnsensatie stotenpatienten vaker hun benen en voeten. De blauwe plekken en wondendie zo ontstaan, helen weer slecht. Diabetici kampen daardoor vaakmet chronische ontstekingen van de voeten. Ook kleine bloedvaatjesin het oog hebben te lijden onder de hoge glucosespiegel.Uiteindelijk gaan de vaatjes kapot en wordt de patient blind.

Het is niet duidelijk hoe suikerziekte ontstaat. Derisicofactoren zijn wel bekend, vooral overgewicht vergroot de kansop de ziekte enorm. Het lijkt erop of jarenlang te vet eten een tezwaar beroep doet op de insulineproducerende cellen die deglucosehuishouding sturen. Uiteindelijk geven de cellen de moed open ontstaat suikerziekte.

Sommige wetenschappers zien de vatbaarheid voor suikerziekte alseen aanpassing aan tijden van wisselvallige voedselvoorziening.Insuline zorgt namelijk voor het opnemen van suiker en het snelbeschikbaar maken van energie. Zijn tegenhanger glucagon, dieautomatisch de overhand krijgt als er te weinig insuline is,stimuleert juist de aanmaak van vetten. Dat is energie opslaan voorlater gebruik.

Van Tilburg: "Er is een hypothese die zegt dat het in tijden vanschaarste nuttig is om als het ware aan suikerziekte te lijden. Hetlichaam zorgt er op die manier voor dat als er een beetje eten is,dat meteen wordt opgeslagen. In de evolutie van de mens was dat eenhandige eigenschap. Tegenwoordig is er eten in overvloed en komt deschaarste maar niet."