Samenzweringstheorieën zijn nooit waar!

De Da Vinci Code van Dan Brown:

De één vindt het een boek met de diepgang van een soepbord. De ander ziet er een adembenemende thriller in. Voor een derde heeft het geleid tot religieuze ontluistering en zelfs afvalligheid. Hoe er ook over de Da Vinci Code van auteur Dan Brown wordt gedacht, feit is dat het met afstand het meest verkochte, gelezen en bediscussieerde boek van 2004 is. Nog steeds staat het tweede op de Nederlandse bestsellerlijst. Wereldwijd zijn er 25 miljoen exemplaren, in veertig talen, verkocht. Aan de vooravond van Pasen inventariseert het Ublad enkele reacties.

'Iedereen is dol op samenzweringen', schrijft Brown op pagina 164 van de Da Vinci Code. Die leidraad moet ook hebben gegolden bij het schrijven van dit boek, een kruising van Crime Scene Investigation en van Indiana Jones-achtige complottheorieën, compleet met tot de verbeelding sprekende ingrediënten als gnostiek, pentagrammen, Tempeliers, vrijmetselaars en Opus Dei.

De hype rondom het boek komt aardig in de buurt van de Harry Potter-gekte, met als belangrijkste verschil dat er dit keer geen kinderen bij betrokken zijn, maar religie-geïnteresseerden. Vorige week nog 'excommuniceerde' een Italiaanse kardinaal het boek als zijnde 'godslasterlijk, verrot fruit'. En het Instituut voor Theologische Vorming 'Luce' van de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht wijdde eind februari een heus symposium aan deze 'theologische thriller'.

De Da Vinci Code is gebaseerd op het boek 'The Holy Blood and the Holy Grail' uit 1982 van de Engels journalisten Michael Baigent, Richard Leigh en Henry Lincoln. Dat boek handelt over de geheime, invloedrijke 'Priorij van Sion', waarvan de kunstschilder Leonardo da Vinci één van de grootmeesters zou zijn geweest. Die Priorij zou beschikken over bewijsmateriaal voor het feit dat Jezus gehuwd zou zijn geweest met Maria Magdalena, sterker nog: dat ze samen een dochter, genaamd Sara, hebben gehad. Niet Petrus, maar Maria Magdalena zou door Jezus aangewezen zijn als 'rots' om de kerk op te bouwen, als het 'vrouwelijk goddelijke'. Da Vinci zou in zijn werk, met name in het fresco Het Laatste Avondmaal, allerlei toespelingen op dit Maria Magdalena-verhaal hebben gemaakt.

Brown ontleent aan deze theorie met name de stelling dat de kerk, die zich ten tijde van de Romeinse keizer Constantijn nog als instituut moest vestigen, voor dat doel een goddelijke Jezus nodig had. Zijn huwelijk en zijn dochter moesten daarom verdoezeld worden, omdat de menselijke driften van Jezus zich moeilijk lieten combineren met diens beoogde goddelijke status. Door Maria Magdalena te diskwalificeren als prostituee, werd de vrouw uit de christelijke religie verbannen. De Pirorij van Sion bewaarde dit geheim, waarnaar velen onder de naam Graal op zoek waren. De Graal is in die optiek niet, zoals algemeen verondersteld, de drinkbeker die Jezus tijdens het laatste avondmaal gebruikte, maar een aantal geheime documenten van de Priorij, waaronder een stamboom van de nakomelingen van Jezus en Maria Magdalena. De Priorij zou op het punt staan deze documenten openbaar te maken, maar de Rooms Katholieke beweging Opus Dei is er, namens het Vaticaan, als de kippen bij om daar een stokje voor te steken en deinst daarbij niet terug voor geweld. Ziedaar de plot van Browns boek.

Twee belangrijke vragen die door het boek van Brown worden opgeworpen luiden: heeft de kerk ons al die jaren voor het lapje gehouden? En: zou de vrouw een belangrijkere rol in de kerk moeten spelen dan diezelfde kerk ons tot nog toe heeft doen geloven?

Dr. Esther de Boer promoveerde op het zogeheten Evangelie van Maria. Tijdens de bijeenkomst van Luce maakte zij duidelijk dat een belangrijk uitgangspunt moet zijn dat het boek van Dan Brown als fictie bedoeld is. De auteur heeft weliswaar historisch onderzoek gedaan en zich met name verdiept in publicaties die zijn losgekomen na vondsten van geschriften in Egypte, die het Evangelie van Thomas aan het licht hebben gebracht, maar ook het half bewaard gebleven Evangelie naar Maria. Maar Brown heeft die 'historische feiten' wel vervormd, overdreven en vooral verstrooid in een compleet verzonnen verhaal. Dat Brown het beeld van Maria Magdelena als 'hoer' afwijst, is terecht, maar om haar als priesteres van de godin of 'rots waarop de kerk gebouwd wordt' neer te zetten, voert te ver.

Maria Magdalena is meer dan een toevallige passant in het levensverhaal van Jezus. Maar dat blijkt ook al uit de bijbel zelf: volgens het evangelie van Marcus 'volgde en diende' ze Jezus, en dat zijn precies de activiteiten van een 'discipel'. Jezus was dus niet alleen omringd door twaalf apostelen, maar ook door vrouwelijke leerlingen. Eén van die vrouwen, Maria Magdalena, is zelfs getuige en verkondiger van de opstanding van Jezus. En inderdaad, aldus De Boer, niet als verkondigster van de opstanding heeft de kerk haar geboekstaafd, maar als 'de verbeelding van het belangrijkste dogma van de kerk: die van zonde en vergeving'. Maar om nu te beweren dat ze getrouwd geweest was en een dochtertje had.

Dr. Reender Kranenborg, hoogleraar theologie aan de Vrije Universiteit, ging tijdens de bijeenkomst van Luce nog een stapje verder: Brown baseert zich volgens hem op boeken uit een 'subcultuur' die door de professionele historici en theologen rigoreus terzijde worden geschoven - boeken over Atlantis, UFO's en andere esoterie. 'Samenzweeringsliteratuur' en zelfs 'relipulp', noemt Kranenborg het. De Da Vinci Code zou het zo goed doen omdat "de tijd van de grote verhalen over het christendom voorbij is." Er is behoefte aan een nieuw, meer aansprekend en bijdetijds verhaal. Niet dat Brown dat levert, maar hij levert wel ingrediënten voor het verhaal dat mensen voor zichzelf maken - Brown als schap in de reli-supermarkt.

Spannende fictie, maar toch ook gevaarlijk, vindt Kranenborg. Bijvoorbeeld door het beeld dat Brown neerzet van het Vaticaan. "Hij beschuldigt het ervan voortdurend allerlei besluiten en maatregelen genomen te hebben die de ware religie er onder hielden. Het zijn valse beschuldigingen, maar als ze eenmaal zijn uitgesproken denkt iedereen: er zal toch wel iets van waar zijn."

Inderdaad; Iedereen is dol op samenzweringen. Alleen: samenzweringstheorieën zijn, in de visie van Kranenborg, nooit waar.

Drie studenten over de Da Vinci Code

'Driekwart van wat er in het boek staat is volslagen nonsens'

Een spannend verhaal tegen een mysterieuze historische achtergrond, het hoeft geen betoog dat de Da Vinci Code onder studenten een hit is. Maar zijn zij na lezing nog steeds zo enthousiast? Het Ublad nodigde drie studenten uit voor een gesprek. Ondanks hun bezwaren, vinden zij het alle drie een aanrader. "Ik vind het niet zo dramatisch als mensen door dit boek aan de waarheid van de Bijbel gaan twijfelen."

Erik Hardeman

Is de Da Vinci Code een goed boek?

Sjors: "Ik vond het een origineel en spannend boek dat je in één ruk uitleest. Het enige nadeel is dat het op een nogal omslachtige soap-achtige manier is geschreven, met telkens weer een cliffhanger om je aandacht vast te houden. Wat mij betreft had het wel een stukje korter mogen zijn."

Jan: "Dat klopt, maar verder is het minstens zo spannend als het Bernini Mysterie en het Juvenalis Dilemma, twee eerdere boeken van Brown."

Esther: "Ik heb de Da Vinci Code ook met plezier gelezen, maar ik vond het wel typisch zo'n gemakkelijk geschreven boek dat je even in het weekend wegleest. Brown gebruikt wel erg doorzichtige trucjes om je aandacht erbij te houden."

S: "Het einde vond ik trouwens nogal tegenvallen. Je hoopt dat er na al die suggesties over geheimzinnige machinaties in de katholieke kerk een tipje van de sluier wordt opgelicht, bijvoorbeeld over de oorlog tussen de Tempeliers en het Vaticaan, maar uiteindelijk blijkt de plot vrij simplistisch te zijn."

J: "Bovendien zitten er behoorlijk wat ongeloofwaardige elementen in het verhaal. Neem die vrouw die de hoofdrol speelt, die blijkt dan opeens nog een broer te hebben."

E: "Ja inderdaad, en dat wordt dan ook nog maar in één piepklein hoofdstukje uitgelegd."

J: "Ergens schrijft Brown: voor Robert Langdon (de hoofdpersoon in het boek, e.h.) vielen opeens alle stukken op hun plaats. Nou, dat had ik helemaal niet. Dat had ik bij voorbeeld wel bij De Aanslag van Mulisch. Daar kwamen op de laatste bladzij twee mensen elkaar tegen en dacht je opeens: o, zo zit het dus. Hier is daar geen sprake van."

S: "In feite komt het slot gewoon uit de lucht vallen."

E: "Maar daar staat tegenover dat hij er wel goed de spanning in houdt. Neem die Engelsman, Sir Hoe-heet-hij-ook-weer. Die blijkt op het laatst ook tegen ze te zijn, terwijl je dat in het begin helemaal niet door hebt."

S: "Dat was inderdaad mooi uitgewerkt, want het bleef heel lang onduidelijk dat die Sir de kwade genius was, terwijl dat achteraf gezien toch eigenlijk heel logisch was."

J: "Toch is dit verhaal bij mij veel minder blijven hangen dan het Bernini Mysterie. Er wordt in dit boek te veel met kennis gegoocheld. Brown moet telkens weer even laten zien hoeveel hij weet en hoeveel research hij wel niet gedaan heeft. Daar werd ik op een gegeven moment helemaal gek van."

Is wat in de Da Vinci Code staat waar?

J: "Ik heb het boek vooral gelezen als een spannend boek voor in het weekend. En dat is maar goed ook, want inmiddels heb ik begrepen dat wat Brown er allemaal bij haalt, voor een groot deel op leugens berust. Dat Maria Magdalena met Jezus getrouwd zou zijn, dat is gewoon onmogelijk."

S: "Dat is jouw aanname. Ik weet niet hoe wetenschappelijk de beweringen van Brown zijn, maar ik vind het heel interessant om over zijn versie van de bijbelse geschiedenis na te denken. Zijn stelling dat op het Laatste Avondmaal van Da Vinci niet de apostel Johannes maar Maria Magdalena naast Jezus zou zijn afgebeeld, lijkt me best plausibel. Of het waar is, weet ik niet, maar ik vind dat zulke vragen in dit boek op een heel interessante manier naar voren komen."

E: "Wat ik vreemd vind, is dat hij in zijn voorwoord zegt dat alles op waarheid berust, de feiten zijn waarheidsgetrouw terwijl daar toch heel veel discussie over schijnt te zijn. Dan denk ik: vertel er dan wat meer over en pik er niet alleen de dingen uit die je voor je verhaal nodig hebt."

J: "Ik denk persoonlijk dat driekwart van wat er in dat boek staat volslagen nonsens is."

S: "Maar is dat een probleem? In hoeverre zijn de verhalen in de Bijbel wel waar? Neem de suggestie van Brown dat Maria Magdalena getrouwd was met Jezus en dat ze een kind hadden. Waarom zou dat niet zo zijn geweest? Maar voor de Kerk was dat natuurlijk onpraktisch en dus vertelt de Bijbel een ander verhaal."

E: "Ik vraag me af of men in die tijd echt zo dacht: dat kind van Jezus is zo lastig, nou, dan laten we dat kind in de vier evangeliën gewoon weg."

J: "Geloofstechnisch kan het helemaal niet, want als Jezus getrouwd was geweest, zou hij meer van één iemand hebben gehouden dan van de rest. Dat is in tegenspraak met de christelijke boodschap."

S: "Precies, en daarom hebben de auteurs van het Nieuwe Testament het dus uit de Bijbel weggelaten. Jullie gaan uit van de goedheid van de mensen die het geloof opgebouwd hebben. Ik ben liever wat minder naïef. Ik kan mij goed voorstellen dat de boeken van het Nieuwe Testament zijn geschreven om het nieuwe geloof zo goed mogelijk aan de man te brengen. En ja, dan kun je het niet altijd even nauw met de waarheid nemen."

J: "Maar in de Da Vinci Code worden door gerespecteerde organisaties als Opus Dei en de Priorij van Sion gewoon moorden gepleegd. Denk jij echt dat dat realistisch is?"

S: "Is het realistisch dat Amerika zo maar andere landen binnenvalt om daar de macht te grijpen? Ook de katholieke kerk is een soort staat die uit is op macht. Waarom zou je je ogen daarvoor sluiten? Ik ben het alleen wel met je eens dat ik er meer bewijzen voor zou willen zien dan Brown geeft."

E: "Precies. Als zijn beweringen echt allemaal zo wetenschappelijk gefundeerd zijn, waarom heeft hij dan niet gewoon een wetenschappelijk boek geschreven? Dan bied je je opponenten de kans om er serieus op in te gaan."

S: "Dan had hij er niet zoveel aan verdiend."

Is de Da Vinci Code een gevaarlijk boek?

E: "Bij het lezen bekroop mij steeds meer de vraag wat er achter zou zitten, wat die Brown wil? Ik ben het met je eens dat het best wel interessant is om te onderzoeken wat voor waarheidselementen er in zijn boek zitten, maar het gevaar is dat mensen het klakkeloos geloven. Ik heb echt serieus mensen gehoord die zeggen: van dat hele ontstaan van het Christendom klopt niks, want in dat boek van de Da Vinci Code staat heel wat anders."

J: "Ik heb dat ook van studiegenoten gehoord. Het gevaar van dit boek is dat het zo toegankelijk is. Het wordt door rijp en groen gelezen, en veel mensen beschouwen het als de waarheid."

E: "Dat komt omdat Brown het zelf ook als waar presenteert, terwijl het maar helemaal de vraag is of dat zo is. Het vervelende is dat al die insinuaties wel lezers trekken. Dus is het logisch dat hij zijn mond houdt, want daardoor blijft hij zijn boek verkopen. Maar het gevaar is dat mensen die van niets weten, op een verkeerde manier worden voorgelicht. Ik ben bang dat lezers de historische feiten naar vandaag doortrekken en denken dat het nog steeds helemaal mis is in de kerk."

J: "Wat ik me afvraag is of die Brown eigenlijk wel bereid is om met zijn tegenstanders in discussie te gaan. Ik heb daar weinig over gehoord, terwijl ik wel vind dat dat zou moeten. Anders is het toch een beetje een zwaktebod. Of je zegt: ik heb die dingen alleen maar verzonnen om het verhaal een beetje spannender te maken. Of je staat er achter, maar dan kom je ook op een conferentie en verdedig je je tegen de kritiek."

S: "Ik geef toe dat Brown een eenzijdig beeld schetst, maar ik vind dat geen probleem. Ik vind het niet zo dramatisch als mensen door dit boek aan de waarheid van de Bijbel gaan twijfelen. Je kunt toch kritieken op het boek lezen en dan zelf je afweging maken?"

E: "Maar omdat het zo gemakkelijk is geschreven dat iedereen het voor Sinterklaas vraagt, gebeurt dat niet. Door deze aanpak krijgt de kerk geen serieuze kans om zich te verweren. Eigenlijk zou de kerk net zo'n boek moeten schrijven, maar dan een boek waarin de feiten wel kloppen."

S: "Maar de kerk heeft zich toch behoorlijk tegen dit boek afgezet. De discussie wordt van twee kanten fel gevoerd en zo hoort het ook."

J: "Misschien was het alleen beter geweest als de uitgever een andere flaptekst had geschreven. Nu staat er dat het gaat om een boek vol verrassende feiten over kunst, religie en geschiedenis. Daar had iets moeten staan als: vol inzichten, of voor mijn part vol verzinsels. De Da Vinci Code is een spannend boek, dat ik iedereen kan aanraden, maar een andere flaptekst had de lading beter gedekt."