Shell door de ogen van Utrechtse historici

Jan Luiten van Zanden, Joost Jonker en Keetie Sluyterman hebben vijf jaar gewerkt aan het schrijven van de historie van de Nederlandse multinational. Met het verkrijgen van de opdracht ging een grote wens van de drie in vervulling. "Het is het grootste Nederlandse bedrijf en de geschiedenis daarvan was nog niet goed beschreven", zegt Van Zanden die zelf al eens een balletje had opgeworpen bij de oliemaatschappij om haar historie op schrift te stellen. "Het is een fascinerende onderneming die wereldwijd een belangrijke rol speelt. De afgelopen eeuw was de eeuw van de olie; bij elk conflict speelde olie een rol en dat is in de geschiedenis van het bedrijf terug te vinden. Hoe heeft zo'n bedrijf uit zo'n klein landje zich ontwikkeld en staande gehouden? Er waren zoveel vragen waar wij graag het antwoord op wilden vinden." En toen kwam Shell dat dit jaar 100 wordt, zelf naar de onderzoekers toe.

Al snel werd duidelijk dat het om een omvangrijke klus ging. In het vooronderzoek kwamen de onderzoekers al uit op een driedelig werk en al schrijvende werd elk deel steeds dikker. De vormgever voegde vervolgens vele illustraties toe. Nadat er filmpjes waren gevonden, werd bovendien besloten om naast de boeken ook drie dvd's uit te brengen waarop de geschiedenis in bewegende beelden langskomt.

Binnen het onderzoeksteam dat door Shell werd aangevuld met de Britse schrijver Stephen Howarth richtten Jonker en Van Zanden zich op de vroegste jaren van Shell, Sluyterman onderzocht de jongste ontwikkelingen. Naast vele gesprekken en interviews met werknemers was er ook veel archiefwerk. Moest Sluyterman het vooral doen met formele notulen van vergaderingen, Jonker en Van Zanden kregen persoonlijk geschreven brieven van directeuren onder ogen. Zo ontwikkelde Van Zanden een band met de eerste directeur Henri Deterding. "Hij heeft het bedrijf grootgemaakt, maar kwam in de jaren dertig in opspraak vanwege nazi-sympathieën." "Die bleken", zo weet Jonker inmiddels, "vooral te stoelen op het feit dat Deterding fel anti-communist was en daardoor de Duitse politiek toejuichte."

Sluyterman beziet na haar research de oliecrisis uit de jaren zeventig met heel andere ogen. "Wat ik me toen als consument niet realiseerde, was dat het een heel lastige periode was voor oliemaatschappijen. Ze werden echt in de tang genomen door de OPEC-landen. In 1973 was het helemaal niet zo zeker dat het bedrijf het zou redden. Maar door de hoge olieprijs kon het bedrijf investeren in nieuwe, dure technologieën zoals de offshore waardoor het zijn positie kon handhaven."

Het zakeninstinct van Shell heeft de bewondering gekregen van economisch-historicus Jonker. "Er wordt een enorm lange periode vooruitgedacht. In de jaren zestig waren ze de techniek voor de offshore al aan het ontwikkelen en toen het in de jaren zeventig nodig was, konden ze die snel toepassen. Door die vooruitziende blik onderscheiden ze zich van andere maatschappijen." Sluyterman: "Ze kunnen heel strategisch denken. Ze verzinnen heel systematisch verschillende scenario's voor de langere termijn en berekenen hoeveel energie nodig is voor elk scenario. Daardoor zijn ze op alles voorbereid. "

De drie onderzoekers zijn in hun research geen strobreed in de weg gelegd: ze kregen vrije toegang tot het bedrijfsarchief en de wetenschappelijke vrijheid om te schrijven wat ze wilden. Dus ook de controversiële jaren uit de Shellgeschiedenis passeren de revue. De protesten over de aanwezigheid van Shell in het door apartheid gedomineerde Zuid-Afrika in de jaren zeventig, de felle kritiek op de problemen van de mensenrechten en milieuvraagstukken rondom Shell in de Nigerdelta - ze komen allemaal aan bod. "Het waren moeilijke tijden voor het bedrijf en je ziet voor welke dilemma's het bestuur komt te staan en welke keuzes er worden gemaakt", zegt Sluyterman. "Met die keuzes kun je het wel of niet eens zijn, maar het bedrijf blijkt wel geleerd te hebben van de actievoerders. Shell heeft zijn houding ten opzichte van de verdediging van mensenrechten aangepast."

De onderzoekers kijken uit naar de reacties die er na de presentatie van het werk op 5 juli zeker zullen komen. "Je weet dat zo'n grote onderneming als Shell veel discussie losmaakt. Wij geven onze interpretatie van de geschiedenis weer, wij hebben de keuzes in de onderwerpen gemaakt. Daar zal debat over komen, maar dat vinden we eigenlijk alleen maar leuk." Voor die andere taak van de drie, het geven van colleges, zijn de afgelopen vijf jaar ook waardevol. Jonker: "We kunnen nu putten uit legio casussen waar we nog jaren mee vooruit kunnen."