Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht...

Het Sinterklaasfeest zoals dat nu veelal nog gevierdwordt, is niet meer bij de tijd. In een multicultureel Nederlandkun je niet meer aankomen met een brabbelende dommige knecht, dienog zwart is bovendien. Dat vinden althans de auteurs van het boek'Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht', dat is verschenenonder redactie van de Utrechtse studenten Antropologie enWijsbegeerte Lulu Helder en Scotty Gravenberch. "Een kritische enconstructieve bespiegeling over het Sinterklaasfeest."

Zwarte Piet afschaffen? Het actiecomite 'Zwarte Piet = ZwartVerdriet' heeft met die suggestie al heel wat stof doen opwaaien.'Het is toch maar een kinderfeest', luidde het verweer. Of: 'Jullievoeren een politieke strijd over de ruggen van kinderen'. Kortom:laat het Sinterklaasfeest nou zijn zoals het is, zo wordt het aljaren gevierd, het is een integraal bestanddeel van een typischNederlandse traditie.

Ik zal eerlijk bekennen, toen ik het boek begon te lezen, dachtik ook: 'Wat zoeken we nu weer voor spijkers op laag water?' Maartoen ik nog diezelfde middag met mijn zoontje van vijf de stad inwandelde en hij mij - voor iedereen hoorbaar - op een zwarte jongenattendeerde met de woorden: 'Kijk pappa, een zwart Pietje', toenbekroop mij toch een gevoel van plaatsvervangende schaamte.

"Het lijkt mij erg moeilijk", schrijft Gravenberch in deinleiding, "om als volwassene aan de Sinterklaasfestiviteiten meete doen zonder je ook maar één keer af te vragen of defiguur van Zwarte Piet niet kwetsend zou kunnen zijn voor zwartemensen." Ja dus, en "er is geen heel boek nodig om uit te leggenwaarom: de figuur van Zwarte Piet, zoals hij in kinderboeken,kleurplaten, intochten en toneelstukjes gepresenteerd wordt,reproduceert de stereotypen en vooroordelen over zwartemensen."

Er is niks op tegen dat het tóch een heel boek is geworden,want het is verhelderende lectuur, met bijdragen van onder meerTeun van Dijk, Astrid Roemer en Anil Ramdas. Buitenlanders - zoblijkt uit het boek - schijnen inderdaad met aan verontwaardiginggrenzende verbazing dat Nederlands-Belgische fenomeen van ZwartePiet te bezien, met zijn inktzwarte huidskleur, zijn overdadigekrullen en zijn dikgeverfde rode lippen - alsof het een personagewas die rechtstreeks is weggelopen uit 'Kuifje in Afrika'. Dat kunje toch niet maken?, vinden die buitenlanders. 'En zéker nietbij een kinderfeestje met zo'n sterk normatieve inslag!'

Wat doet Zwarte Piet eigenlijk jaar in jaar uit ergens tussenhalf november en begin december in Nederland? 'Traditie', luidt hetantwoord, én het pleidooi van degenen die deze figuur willenbehouden. Op de keper beschouwd blijkt dat argument echter niethoudbaar: van één traditie is geen sprake.

Duivel

In de elfde eeuw deed Sinterklaas - van oorsprong de patroon vanzeevaarders, reizigers en huwbare maagden - in Frankrijk zijnintrede als beschermheilige van scholieren. Die wezen uit hunmidden op 5 december een leerling aan, die de rol van bisschopbleef spelen tot het feest van 'Onnozele Kinderen' (de herdenkingvan de kindermoord door koning Herodes) op 28 december. Die 'sint'omringde zich met een schare medescholieren die zich uitdosten alsangstaanjagende duivels. De eerzame burgers konden slechts verlostworden van die schelmen door eten of geld te geven. Oorspronkelijkhad Zwarte Piet dus niets te maken met zwarte Afrikanen. De jongensmet hun zwartgemaakte gezichten imiteerden de Zwarte - of Duistere- Man, ofwel de duivel.

Vanuit Frankrijk drong de goedheiligman met zijn tegenpool ookdoor tot de Lage Landen. Hier werd het feest echter na de Refomatieverboden, en zelfs in katholieke kring raakte Sinterklaas op deachtergrond. Pas na de Franse bezetting deed de goedheiligman weerzijn intreden, nu nagenoeg alleen in Vlaanderen en Nederland.Vooral in de negentiende eeuw raakte het feest in zwang. Volgensafbeeldingen uit die periode was Sinterklaas echter meestalalléén. Piet maakte later zijn come-back, en wel als'page'. Hij droeg (en draagt) het kostuum van de Moorse bediende,zoals die werd aangetroffen aan de Europese hoven - mede om desuggestie van Oriëntaalse weelde kracht bij te zetten. Vandaarook het nog steeds levende verhaal dat Zwarte Piet een bediende isdie door Sinterklaas op sleeptouw is genomen vanuit Spanje, waarimmers ooit de Moren - Saracenen - huisden.

In diezelfde negentiende eeuw wordt de bediende-positie van Pietechter gekoppeld aan de knechting van slaven uit Afrika. Hij wordtde 'neger', zoals die ook - tot pakweg veertig jaar geleden - werdafgebeeld op Missieprentjes, blikjes schoensmeer of als'dank-u-knikkend' beeldje op de winkeltoonbank. Het is de weergavevan de koloniale heiden, het onbeschaafde, onzedelijke, diefachtigeen soms ronduit gevaarlijke mens-beest.

Allochtoon

De beroemde geleerde Linnaeus die de natuur zo handzaamclassificeerde, deed iets soortgelijks óók met demensrassen. De mens is een dier dat door cultuur en onderwijs 'tam'is geworden, en sommige mensen zijn tammer dan andere. De Hottentotof Afrikaan was volgens Linnaeus het minst tam - en dus eigenlijkde schakel tussen mens en dier (orang-oetan, om precies te zijn).Waar de witte homo Europaeus zich kenmerkt door een hoopvol enoptimistisch temperament, door passende kleding en een door regelsen wetten geregisseerde levenswandel, daar is de zwarte homo Afer"onverstoorbaar, indolent, nukkig en willekeurig en getooid in veten olie."

De dichotomie Sinterklaas - Zwarte Piet gaat volgens de auteursvan het boek rechtstreeks terug op dit koloniale beeld dat dezwarte mens inferioriseert. Waar Sinterklaas oud, wijs, goed,christen, meester - en dus representant van de 'beschaafde' wereld- is, daar is Zwarte Piet jong, dom, ondeugend, a-religieus enknecht - en dus representant van raciale inferioriteit.

Tot aan de tweede wereldoorlog liet Sinterklaas zich vergezellendoor één zo'n bediende; pas na de oorlog rukken er helelegers Zwarte Pieten uit, naar het schijnt op initiatief van deCanadese bevrijders die het eerste Sinterklaasfeestmee-organiseerden en die onder het motto 'the more, the better' defeestvreugde wilden verhogen.

Dus hoezo een typisch 'Nederlandse' traditie. En welke traditiedan: die van duivel, page, neger? Kennelijk is de traditie teveranderen, stellen de auteurs. Nu de Nederlandse maatschappij zois veranderd, wordt het tijd die traditie andermaal te veranderen.Bijvoorbeeld door 'bonte Pieten' te introduceren. Of door nog maareens te beklemtonen dat de 'historische' Sint Nicolaas bisschop vanMyra in Turkije was - in eigentijds jargon: een allochtoon!

De auteurs pleiten niet voor een afschaffing van hetSinterklaasfeest, wél voor een herdefiniëring: "Het iseen festijn van schenken en ontvangen, van verrassingen met humorwaarbij relaties worden verstevigd en men elkaar een spiegelvoorhoudt: vele waardevolle gebruiken. Wil het feest echter zijnsociale rol blijven vervullen, wil het op nationaal niveau eengevoel van geborgenheid en veiligheid verschaffen, dan isaanpassing aan inzichten van deze tijd gewenst, wellichtnoodzakelijk of gewoonweg een kwestie van wijsheid."

Armand Heijnen

Lulu Helder en Scotty Gravenberch (red.):Sinterklaasje, kom maarbinnen zonder knecht. Uitg. EPO, Berchem,België. Prijs: 39,90 gulden.