Tulleken

Hoe werkt het?

Centraal in de techniek staan een laser en een platina ringetje. Bij de Elana-techniek haalt de neurochirurg een bloedvat uit het been. Dat sluit hij aan op de 'huidtak' van de halsslagader. Het andere eind moet aangesloten worden op een hoger, in de hersenen gelegen, deel van de hersencirculatie. De doorbloeding kan echter niet worden stilgezet voor het maken van die verbinding. Daarom hecht de neurochirurg het nieuwe vat eerst vast op de actieve slagader, maar maakt hij nog geen opening. Dan brengt hij een cilindervormige katheter in. Het uiteinde daarvan bestaat uit een ring van haardunne glasvezeldraadjes waar ultraviolet laserlicht uitkomt.

Als het uiteinde van de katheter tegen het actieve bloedvat gedrukt wordt, snijdt het laserlicht in enkele seconden een cirkelvormig flapje uit het actieve bloedvat. Zo ontstaat een ronde opening die de twee bloedvaten op elkaar aansluit. De truc is dat de katheter het losse flapje vastzuigt, waardoor het niet in het bloedvatstelsel verdwijnt en dus ook geen verstopping kan veroorzaken. Verder is het noodzakelijk dat op de plaats van de koppeling een platina ringetje inde wand wordt aangebracht. "Hierdoor wordt de wand opgespannen als het vel van een drumstel", legt uit. "Daardoor kunnen we de laser goed tegen de vaatwand duwen om een gat te maken. Zonder ringetje lukt dat niet."

In drie gevallen kan de Elana-techniek uitkomst bieden. Om te beginnen zijn er afwijkingen van bloedvaten zelf, zoals aneurysma's - zeer kwetsbare verwijdingen van slagaders die open kunnen scheuren - die soms alleen met een bypass behandeld kunnen worden. Dan zijn er hersentumoren waardoorheen grote bloedvaten lopen. Die tumoren zijn praktisch niet te verwijderen zonder het bloedvat om te leiden. In de derde plaats kan Elana gebruikt worden bij de preventieve behandeling van de grote groep mensen die veel kans lopen op een beroerte vanwege een vernauwing van hun halsslagader.

Sinds 1979 experimenteerde Tulleken met de door hem ontwikkelde techniek die hij steeds verder perfectioneerde. Hij verwacht dat de Elana-techniek tot het vaste repertoire van neurochirurgen gaat behoren. Nu komen alleen nog uitbehandelde patiënten voor de operatie in aanmerking, maar dat zal veranderen zodra de techniek bekender wordt. Heel snel zal dat niet gaan, omdat het een complexe operatie is die een chirurg niet onmiddellijk onder de knie heeft. En waarvoor bovendien een laser van zo'n tweehonderdduizend euro nodig is. Tulleken ziet in deze drempel een blessing in disguise. In 2005 zei hij: "Het nadeel is uiteindelijk een voordeel. Het betekent dat alleen zeer gemotiveerde chirurgen ermee aan de slag gaan, dat komt de kwaliteit ten goede."

(dit artikel is in sterke mate gebaseerd op een in 2005 in 'Scan' verschenen artikel van de hand van Rinze Benedictus).

'Major breakthrough in bypass surgery'

De stormachtige ontwikkeling van een Utrechtse vinding

Erik Hardeman

Een vader en een zoon die samen een bedrijf in de markt zetten. In de wereld van loodgieters en huisschilders mag dat niet ongebruikelijk zijn, tussen de wetenschappelijke startups in de Utrecht Holdings is de firma Tulleken & Zn een unicum.

"Ik kan me nog goed herinneren hoe mijn vader en ik vroeger thuis aan de keukentafel zaten", lacht Rutger Tulleken (40). "Zou je je patenten niets eens wat beter beschermen", vroeg ik dan. Maar daar wilde hij niets van weten. 'Jij bekijkt alles veel te commercieel, ik doe dit voor de wetenschap.' Af en toe hebben we het er nog wel eens over. 'Goh, zegt hij dan, zonder het bedrijf zou ik nu nog in mijn eentje in het lab zitten, nu vlieg ik de hele wereld over.'

We schrijven het jaar 2004. Hoogleraar neurochirurgie Kees Tulleken heeft in het UMC Utrecht na een lange tijd van experimenteren en onderzoeken een revolutionair nieuwe techniek ontwikkeld om hersenoperaties uit te voeren. Die Elana techniek maakt het mogelijk om een bypass te maken zonder dat de bloeddoorvoer ook maar een moment wordt onderbroken. Maar het zakelijk exploiteren van die vinding en het organiseren van het benodigde startkapitaal heeft zijn interesse niet en is hem ook minder op het lijf geschreven. De nieuwe techniek dreigt dan ook in de universiteit te blijven steken, zeker omdat de Duitse fabrikant van lasers die al sinds begin jaren negentig in het bezit is van de patenten, besluit af te haken.

"Die fabrikant had in die patenten - op het platina ringetje en de laserkatheter die de operatie mogelijk maken - geïnvesteerd in de hoop dat er vraag zou ontstaan naar hun dure lasers", zegt Rutger Tulleken. "Ze hadden geprobeerd om ze zelf in de markt te zetten, maar er was op dat moment totaal geen vraag naar. Ze zeiden: Als Utrecht onze enige klant blijft, dan stoppen we ermee. Ik zelf was op dat moment na een opleiding als fiscaal jurist actief in het ondernemerschap en op een gegeven moment vroeg iemand uit de omgeving van mijn vader: Rutger, kun jij niet wat regelen? Ik heb toen meteen gezegd: Dat wil ik wel proberen, maar als het me lukt, moeten we er een bedrijf van maken."

Na enig aarzelen ging Tulleken-senior akkoord, waarna zijn zoon in 2004 naar Duitsland vloog om de patenten terug te kopen. "Dat heeft me een flink bedrag gekost", beaamt deze, "maar het was het waard, want nadat we met een aantal enthousiaste mensen Elana BV hadden opgericht, begon het te lopen. We kregen al vrij snel een subsidie van bijna twee ton van het ministerie van Economische Zaken en ook in het ziekenhuis groeide de interesse, vooral na het bezoek van premier Balkenende, die de techniek door mijn vader hoogst persoonlijk kreeg uitgelegd."

Na dat bezoek en na een artikel van drie pagina's in de New York Times ter gelegenheid van de eerste, zeer succesvolle, operatie in Amerika kon Elana niet meer kapot", zegt Tulleken-junior tevreden. Hoewel het aantal klanten nog bescheiden is, heeft hij vooral hoge verwachtingen van de VS. "Op dit moment wordt de vinding daar nog maar in drie ziekenhuizen gebruikt, maar als de techniek aanstaande zomer van de Amerikaanse gezondheidsautoriteiten groen licht krijgt, zal dat aantal ongetwijfeld snel gaan stijgen."

Kern van de activiteiten van Elana BV is de verkoop van de katheters en de platina ringetjes. Als de nieuwe techniek aanslaat, kan dat een zeer lucratieve handel worden, want voor elke operatie moet een ziekenhuis een nieuw pakket aanschaffen. Maar de ambities reiken verder, want het in het Alexander Numangebouw gevestigde bedrijf richt zich inmiddels ook nadrukkelijk op wetenschappelijk onderzoek. "In de eerste plaats doen we samen met verschillende Europese en Amerikaanse universitaire ziekenhuizen onderzoek naar de werking van de Elana techniek, maar dat is vooral bedoeld om neurochirurgen de voordelen te laten zien. In het UMC Utrecht loopt daarnaast een groot onderzoek naar de mogelijkheid om met de nieuwe techniek beroertes te voorkomen en in ons eigen lab zoeken we samen met onderzoekers uit het UMC naar toepassingsmogelijkheden elders in het lichaam."

Tulleken is zeer te spreken over de intensieve samenwerking met de universiteit en haar onderzoekers in het ziekenhuis. "Wij hebben zelf twaalf mensen in dienst, maar daarnaast heeft een aantal neurochirurgen uit het UMC bij ons een parttime onderzoeksaanstelling. Bovendien financieren we aio-plaatsen en hebben we meerdere studenten als betaalde stagiaires. Het leuke is dat de Elana techniek in het ziekenhuis nu echt leeft en terecht, want zij hebben bijgedragen aan een uitvinding die door de Amerikanen al wordt aangeduid als een 'major breakthrough in bypass surgery'."

Bedrijfsmatig gaat het Elana BV voor de wind, want het boekjaar 2006 werd al afgesloten met een bescheiden winst, maar ook voor de familiecontacten is het bedrijf gunstig gebleken, want vader en zoon zien elkaar nu bijna dagelijks. "Mits mijn vader in Nederland is", zegt Rutger glimlachend, "en dat is niet zo vaak meer. Er is altijd wel een ziekenhuis dat hem uitnodigt om een Elana-operatie uit te voeren, om een demonstratie te houden of voor een cursus. En hij is wereldwijd ook nog steeds de hoofdpersoon in het onderzoek. Met het bedrijf wil hij commercieel trouwens niets te maken hebben. Aandelen, salaris, dat heeft hij stelselmatig geweigerd. Nou ja, dat kan ik me ook wel voorstellen, want het gaat hem puur om de wetenschap. En bovendien, hij reist de hele wereld over en opereren is zijn grootste hobby. Nee hoor, hij vermaakt zich prima."