'Waar autochtonen en allochtonen harmonieus samenleven'

Het Utrechtse stadsdeel Lombok bestaat voor meer dande helft uit allochtonen van verschillende etnische oorsprong. Zo'nomgeving lijkt zich bij uitstek te lenen voor taal- encultuurvermenging. Het TCULT-project probeert ditveranderingsproces in kaart te brengen.

"Kijk nou eens wat ik gevonden heb, jongens!" Theo Meder kanniet wachten om zijn vondst aan de collega-onderzoekers, die zichverzameld hebben in het Volksbuurtmuseum in Lombok, te tonen. Hetgaat om een cassettebandje van een Turkse zanger, net gekocht in deKanaalstraat. Er staan zowel Turkse als Nederlandse liedjes op. Weherkennen het nummer 'Deze vuist op deze vuist'. Was dat niet vanonze kindervriend Edwin Rutten, alias Ome Willem? "Geweldighè?"' kraait Meder. "Daar doe je het toch voor?"

Meder werkt voor het P.J. Meertens Instituut, het door Voskuilinmiddels beruchte Amsterdamse 'Bureau' voor Dialectologie,Volkskunde en Naamkunde. Het Meertens Instituut is trekker van hetTCULT-project, waar ook de Universiteit Utrecht in participeert.TCULT wil in kaart brengen hoe verschillende talen en culturen metelkaar in aanraking komen, hoe ze zich daardoor ontwikkelen eneventueel vermengen. Voor de eerste fase van het project, eenenquête onder driehonderd huishoudens, verzamelen deonderzoekers zich in het jonge Volksbuurtmuseum: een oud pand vanDe Gruyter met fraaie tegeltableaus uit het koloniale verleden.Behalve Meder zijn vanmiddag aanwezig de Marokkaanse onderzoekerAbder El Aissati, 'Turkologe' Nadia Eversteyn van de KatholiekeUniversiteit Brabant en Jacomine Nortier van de Utrechtse vakgroepAlgemene Taalwetenschappen.

Nortier is tevens coöordinator van het project. Naast deenquête zullen gesprekken worden gehouden met bewoners,winkeliers en op scholen. In samenwerking met het Volksbuurtmuseumzullen voorts nog gesprekken worden gehouden met (oud-)wijkbewoners: het museum is geïnteresseerd in verhalen over dewijk, TCULT gebruikt de verhalen voor cultuur- en taaltheoretischonderzoek.

Op het wijkfeest Salaam Lombok bemande TCULT al een eigen kraam,waar allochtonen moppen mochten vertellen. Want moppen vertellenveel over culturen, weet Meder: "Over de grenzen van waarden ennormen, over taboes, over zaken als reinheid en gezagsverhoudingenbijvoorbeeld."

Kashbah

Opvallend is dat het onderzoek - waarbij behalve het MeertensInstituut de universiteiten van Brabant, Utrecht, Leiden enAmsterdam zijn betrokken - zich volledig concentreert op deUtrechtse buurten Lombok en Transvaal, zeg maar de Kanaalstraat enomgeving. In het onderzoeksgebied is ongeveer 40 procent van debevolking allochtoon, met een concentratie tot 60 procent in hetgebied rond de Damstraat. Er wonen ongeveer even veel Turken alsMarokkanen, een kwart van de allochtonen komt uit Suriname enandere immigratielanden. Daarnaast lopen er dagelijks nogal watmensen rond van buiten de wijk. Zo is er een qat-huis (qat is lichtroesmiddel) in de Damstraat, waar veel Somaliërs enEthiopiërs op afkomen.

Bij de Utrechtse buschauffeur is de Kanaalstraat niet geliefd.Het gekanker op 'de buitenlanders' is niet van de lucht als hijzijn vervoermiddel door de 'kashba' probeert te laveren.Daarentegen zijn er velen die de sfeer van de Kanaalstraat roemen.De vele allochtone winkels zorgen voor een mediterranelevendigheid. De stoepen van de Kanaalstraat hebben door de buitenuitgestalde waren wel wat weg van nauwe marktstraatjes. Opvallendis het grote aantal groentenwinkels, warme bakkers en islamitischeslagerijen. Deze kunnen naast elkaar bestaan omdat de Kanaalstraatgeen gewone buurtwinkelstraat is, maar een centrum met eenregionale functie, waar allochtonen uit heel Utrecht en omgevinghun boodschappen komen doen en elkaar ontmoeten: in het koffiehuis,in de moskee, bij de Turkse kapper, of gewoon in de winkels, waarvoortdurend groepjes mannen druk met elkaar in gesprek zijn.

Met zoveel talen en culturen lijkt Lombok dus de ideale locatievoor het TCULT-onderzoek. De wijk wordt vaak genoemd als voorbeeldvan een multiculturele buurt, waar autochtonen en allochtonenharmonieus met elkaar samenleven. "Ja, vooral de gemeente Utrechtschermt daar natuurlijk graag mee", relativeert Meder. "De gemeentedoet er ook wel veel aan hoor, maar in de praktijk is iedereen tochsterk op de eigen groep gericht. De integratiepogingen komen vooralvan bovenaf. In werkelijkheid is eerder sprake van vreedzamecoëxistentie."

Maar dat is toch al heel mooi, betoogt Nortier. "Als je naarwijken als Kanaleneiland en Hoograven kijkt, daar is de sfeer tochduidelijk meer gespannen."

Ook voor Aissati is Lombok een verrassing. "Ik had vooroordelen;een wijk met veel Turken en Marokkanen, dus ik verwachtte veelagressie. Maar dat valt dus erg mee." De Turken en Marokkanen dieAissati heeft gesproken zijn volgens zijn zeggen ook enthousiastover de wijk. "Voor mijzelf zou het ook een fijne wijk zijn om tewonen."

Kaasschaaf

De voorwaarden voor wederzijdse taal- encultuurbeïnvloeding lijken in Lombok dus ideaal. Maar hoeonderzoek je dat? "Wij gaan natuurlijk niet in de laatjes kijkenbij een Marokkaanse familie of ze een kaasschaaf in huis hebben",legt Nortier uit. "Maar we vragen er wel naar. Zo vragen we ook ofze een demlik (theezetapparaat) in huis hebben, of ze Klein Duimpjekennen of Nasreddin Ho a (Turkse sprookjesfiguur). Maar ook naareetgewoonten: of ze wel eens simit eten of couscous."

"Gerechten blijken overigens het meest bekend bij andereculturen", vertelt Eversteyn: "Nederlanders die roti eten, Turkendie couscous eten." Omgekeerd is ook Nederlandse eetwaar populairbij allochtonen: "Nee geen stamppot, maar wel haring, drop enpannenkoeken", weet Eversteyn.

Een toch zeer Hollands cultuurverschijnsel dat het goed doet bijallochtonen is Sinterklaas. Nortier: "We waren bij een vrijtraditionele Marokkaanse familie, maar daar vierden ze welSinterklaas. De oudere leden van de familie moesten erg lachen toenwe er naar vroegen, maar de moeder, die alleen berber sprak,reageerde heel verward. Ze hadden haar namelijk wijsgemaakt datSinterklaas daadwerkelijk bestaat."

Nortier noemt de viering saillant, omdat het van oorsprong tocheen christelijk feest betreft: "Maar die associatie is ook bijNederlanders nog maar heel dun. Een kerstboom in huis halen gaateen moslim echter duidelijk te ver."

De wederzijdse beïnvloeding blijkt toch vooral plaats tevinden tussen de dominante Nederlandse cultuur enerzijds en deallochtone culturen anderzijds. Allochtone culturen lijken zich ineen dergelijke situatie juist tegen elkaar af te zetten. "Vraag eenTurk naar een populaire Marokkaanse zanger en hij zal zeggenMarokkaans? Oh nee, dan kennen we hem niet."

Turken willen niets van Marokkanen weten, volgens Aissati. "Zezeggen dat we vies zijn, of geen goede moslims." Omgekeerd makenMarokkanen grappen over Turken.

Toch blijkt tijdens een wandeling door de Kanaalstraat dat inLombok ook die barrière doorbroken kan worden. Nortier wijstop een slagerij waar een Turk en een Marokkaan samen achter detoonbank staan. Op de winkelruit zijn zowel de Turkse als deMarokkaanse vlag aangebracht. Beide nationalitetien kunnen hierterecht voor 'koosjer' vlees, om maar eens een goed moslimwoord tegebruiken. Slagerij van Schaik daarentegen blijft zich hardnekkigop de autochtonen richten, met 'eigengemaakte balkenbrij' en'schnitzels' in de aanbieding. Om elk misverstand te voorkomenprijkt een levensgrote afbeelding van een vrolijk lachend varkenaan de muur achter de toonbank.

Bij 'Rob de Kaasboer' komen wél allochtonen over de vloer.Een kaasschaafhebben de meeste allochtonen dan ook zeker in huis,weten de onderzoekers inmiddels. "Dat moet ook wel bij die kaas vanjullie", roept Aissati. "Die grote stijve blokken!"

"Waarom kopen jullie dan geen gesnéden kaas?" dolt Meder.Domme vraag natuurlijk, vindt Aisatti: "Die is duurder."

Het is duidelijk: Ook déze zaken mogen niet onopgemerktblijven. Het TCULT-project duurt drie jaar. Naast een gedegeneindrapport en minimaal twee dissertaties, zullen diverse populaireboekjes over het TCULT-project verschijnen, belooft Meder: "Om ietsterug te doen voor de wijk."

Multicultureel woordenboek

balkenbrij - ook 'hangop': gerecht van varkenskop, vleesafval,bloed, vet, boekweit, krenten en rozijnen, dat men liet uitlekkenin een doek, opgehangen aan een zolderbalk (Hoezo, rareeetgewoonten?)

berber - taal van Berbers: N-Afrikaans bergvolk

couscous - N-Afrikaans graangerecht

demlik - Turks theezetapparaat

drop - Hollandse snoepsoort

haring - Noordzeevis, bij voorkeur rauw gegeten

kaasschaaf - soort mes om plakjes van kaas te snijden

kashba - historisch centrum Arabische steden

kerstfeest - belangrijkste feest van christenen

Klein Duimpje - westerse sprookjesfiguur

koosjer vlees - (orthodox-joods): niet van het varken

moskee - islamitisch godshuis

Nasreddin Ho a - Turkse sprookjesfiguur

Ome Willem - Nederlandse televisie-persoonlijkheid

pannenkoek - platte meelkoek

qat - Afrikaans roesmiddel van qat-bladeren

roti - Surinaams gerecht

schnitzel - 'Schweinefleisch': zie varkenskarbonaadje

simit - Turks broodje met zaadjes

Sinterklaas - Sint Nicolaas: bisschop, goedheiligman

stamppot - Hollands eenpansgerecht