Wandelen over de bierkaai
Gezegend is de moeder die het leven heeft geschonken aan een brouwer. Zo luidt een gevleugelde uitspraak in Tsjechië, land van notoire bierdrinkers en bakermat van wat we nu pils noemen. Maar niet alleen Tsjechië heeft een rijke biertraditie. Dat geldt eveneens voor deze contreien. Ook Utrecht heeft in de loop der tijden veel gezegende moeders gekend.
Hun zonen waren actief aan de Oudegracht, zo wordt duidelijk uit de bierhistorische gids van Utrecht van Kees Volkers. Want aan dit water lagen de brouwerijen. Het was de bierkaai van de Domstad. Over het water werden grondstoffen aangevoerd en bier afgevoerd. Het water van de Oudegracht diende ook om te brouwen. Met zogeheten putgalgen werd het water vanuit de gracht naar de brouwketels gebracht. 'Mensen kijken daar van op. Maar dat water was toen helemaal niet zo heel smerig,' vertelt Kees bij een werfkelder die vroeger deel uitmaakte van een brouwerij. De lichte schommeling in de waterspiegel geeft aan waarom: het water stroomt. Bovendien overleefden ziektekiemen het brouwproces niet. Bier was gezond, water meestal niet.
Utrecht was geen prominente bierstad als Gouda, Delft, Haarlem, Amersfoort en veel later Amsterdam, maar toch heeft de biernijverheid hier in de loop der eeuwen een belangrijke economische rol gespeeld. Aan het eind van de middeleeuwen komt de productie goed op gang, met naar schatting minstens 56 brouwerijen in het 'topjaar'1427. Maar veel is er niet bekend over deze tijd, legt Kees uit. 'Pas vanaf eind zestiende eeuw weten we meer. Dan komen er hypotheekakten. Zo kunnen we de levensloop van de Utrechtse brouwerijen goed in kaart brengen.' In 1610 telt de stad 22 brouwerijen, met namen als Den Ancker (Oudegracht 8), De Witte Leeuw (Oudegracht 268-270) en De Drie Ringen (Oudegracht 281). Bieraccijnzen spekken de stadskas. Maar er zijn ook vrijstellingen. Voor 1600 zijn er vrijgestelde kloosterbrouwerijen. Later worden studenten vrijgesteld van accijns. Kees: 'Daarmee wilde de universiteit (opgericht in 1636, HB) studenten trekken. Die zopen flink. Maar ze verhandelden het bier ook. Deze fraude kostte het stadsbestuur te veel inkomsten.' Het resultaat was een einde aan dit studentenprivilege.
In de loop van de achttiende eeuw treedt verval op. Bij de betere klassen komen koffie, thee en wijn in de plaats van bier, de arme massa gaat aan de sterke drank. In 1790 zijn er nog maar 2 brouwerijen over. In de loop van de negentiende eeuw verovert het zogeheten Beijersch bier (waartoe ook pils behoort) de markt. Maar het brengt slecht korte tijd hernieuwd leven in de Utrechtse brouwerij. In 1930 betekent de sluiting van brouwerij de Krans een voorlopig einde van de biernijverheid in Utrecht. Totdat in stadskasteel Oudaen in 1990 opnieuw wordt begonnen met brouwen. De Leckere volgt in 1996.
Bij het in kaart brengen van de Utrechtse bierhistorie is Kees niet over een nacht ijs gegaan. Het idee voor dit project ontstond in 1999, toen hij voor het Ublad een artikel schreef over de Utrechtse brouwerijen Oudaen en De Leckere. Kees: 'Ik heb veel belangstelling voor industrieel en cultureel erfgoed. En ik heb affiniteit met het onderwerp; ik drink graag een speciaalbier.' Een oriënterend bezoek aan het gemeentearchief was de opmaat voor een onderzoeksproject dat zeven jaar zou duren. Kees was er niet fulltime mee bezig, maar wel regelmatig. Veel heeft hij daarbij gehad aan de Collectie van der Poel: tientallen mappen met transcripties uit het oud-Nederlands van documenten over Utrechts brouwerijen, verzameld door (de inmiddels overleden) J.H. van der Poel. Zonder diens noeste arbeid had hij de sporen van Utrechts bierverleden niet kunnen blootleggen, verzekert Kees.
Die sporen kan de liefhebber nu makkelijk nalopen. bevat een inlegvel dat toont waar aan de Oudegracht vroeger werd gebrouwen. Meestal herinnert slechts een opschrift of sculptuur in een muur nog aan het brouwverleden. Van de gebouwen van de vroegere brouwerij De Boog - aan het zuidelijke deel van de Oudegracht (367-385) - spat dat brouwverleden daarentegen af. 'Het pronkstuk', omschrijft Kees de vroegere brouwerij dan ook. Ze vormt ook het sluitstuk van onze wandeling. Waarna we in café Ledig Erf een Leckere vatten.
Kees Volkers. Wandelen over de bierkaar. Bierhistorische gids van Utrecht. Uitgeverij Aprilis, Zaltbommel. ISBN 10: 90 5994 165 9. Prijs: € 19,95.