‘Arme landen in problemen door open access in wetenschap’

Maak wetenschappelijke artikelen gratis, roepen voorstanders van open access in de wetenschap. Maar dit ideaal kan paradoxaal genoeg de kloof tussen arm en rijk vergroten.

Daarvoor waarschuwt hoogleraar taalfilosofie Martin Stokhof. Hij is verklaard voorstander van open access en voorzitter van een Europese werkgroep voor open access, maar hij ziet wel enige praktische problemen.

Het idee achter open access is dat universiteiten geen peperdure abonnementen meer nemen, maar wel betalen voor publicaties die iedereen mag lezen. “Maar auteurs uit arme landen kunnen die publicaties misschien niet betalen”, denkt Stokhof.

Nu kunnen ze geen dure tijdschriften lezen. Wat is erger?
“Als je werkt in een land waar weinig geld is en de universiteit geen abonnement kan nemen, dan zijn er altijd wel manieren om artikelen alsnog te lezen. Je kunt bijvoorbeeld de auteurs om een kopie vragen. Ik ken niemand die dan zegt: nee hoor, ga maar naar een bibliotheek. Je wilt gelezen worden en je wilt graag iemand helpen. Natuurlijk stuur je dan een artikel toe. En anders kunnen wetenschappers uit die landen artikelen illegaal downloaden. Laten we niet naïef zijn, dat is toch deel van de praktijk – en trouwens niet alleen daar.”

Maar voor publiceren moet je straks betalen?
“Ik zie inderdaad niet hoe je daar omheen kunt. Het betekent dat wetenschappers uit arme landen straks misschien niet meer in tijdschriften terecht kunnen.”

Hoe vaak publiceren zulke wetenschappers in toptijdschriften?
“Misschien niet zo vaak, maar vergis je niet: als de omslag komt, gaat het niet alleen om toptijdschriften. Dan maakt geld het verschil tussen wel of niet publiceren. Ik voorzie dat we een ongelijkheid creëren als we hier niet op letten. Ongelijkheid is er nu ook, maar nu kun je er op allerlei manieren nog wel een mouw aan passen.”

Komen veel wetenschappers erdoor in de knel?
“Er zijn vermoedelijk niet zo vreselijk veel auteurs die in zo’n arm land werken en toch zo goed zijn dat ze in Science of Nature komen. Maar het is zeker niet zo dat je alleen maar toponderzoek kunt doen in Europa, Amerika of China. Sowieso kun je veel onderzoek alleen maar lokaal doen. Denk aan politicologie, antropologie of bepaalde vormen van taalkunde: daarvoor moet je gewoon ter plekke zijn.”

Wat is de oplossing?
“Alleen al om deze reden zouden we uitgeverijen zonder winstoogmerk moeten hebben. Die kunnen bepalen dat je weinig tot niets voor je publicatie betaalt als je uit een arm land komt. Dat zie ik een commerciële uitgever zo een-twee-drie niet doen.”

Martin Stokhof (1950) is hoogleraar taalfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam en voorzitter van de werkgroep open access van de European Reasearch Council. Samen met twintig andere wetenschappers komt hij aan het woord in de nieuwe KNAW-publicatie ‘Open boek over open access’.