Dankzij Spinozawinnaar Birgit Meyer snappen we straks waarom we ruziën over cartoons

Conflicten over Mohammed-afbeeldingen, over de bouw van moskeeën of over ritueel slachten, draaien niet om het geloof zelf. Ze gaan over de uitingen ervan. De Utrechtse hoogleraar Birgit Meyer doet onderzoek naar religieuze verschijningsvormen. Vrijdag ontving Meyer de Spinozaprijs, ook wel de Nederlandse Nobelprijs genoemd.

“Dat ik op de radar sta voor dit soort prijzen …, dat wist ik niet.” Hoogleraar Religiewetenschap Birgit Meyer (55) voelde zich “overdonderd en verbijsterd” toen ze half mei van NWO-voorzitter Jos Engelen vernam dat ze één van de winnaars van de Spinoza-prijs is.

De verbazing was vooral zo groot, omdat ze enkele weken eerder al te horen had gekregen dat ze de Akademieprijs van de KNAW zou krijgen. Meyer mag nu in één maand twee wetenschappelijke hoofdprijzen in ontvangst nemen.

De Spinozaprijzen werden vrijdag uitgereikt tijdens het Bessensap-symposium in Den Haag. Naast Meyer vielen de Groningse hoogleraar Genetica Cisca Wijmenga, de Eindhovense hoogleraar Moleculaire materialen en nanosystemen René Janssen en de Leidse hoogleraar Stochastiek Aad van der Vaart in de prijzen.

De van oorsprong Duitse wetenschapper is de vijftiende UU-onderzoeker die een Spinozaprijs wint. Twee jaar geleden was chemicus Bert Weckhuysen de laatste. De hoogste Nederlandse wetenschapsonderscheiding levert winnaars een geldbedrag van 2,5 miljoen euro op. 

Religie is niet iets wat zich alleen in het hoofd afspeelt
Zonder twijfel is de erkenning voor Meyer voor een groot deel te danken aan de prominente rol die zij speelt in een actueel wetenschappelijk, religieus en publiek debat. De vraag daarin is hoe we kunnen verklaren dat religie zich steeds sterker manifesteert in onze samenlevingen. Wie ervan uitging dat modernisering zou gaan leiden tot minder religie en minder religiositeit, blijkt het immers behoorlijk mis te hebben gehad.

De hoogleraar vindt dat religiewetenschappers binnen dat debat beperkt worden door de erfenis van het protestantisme. Religie wordt volgens haar nog te veel gezien als iets innerlijks en onzichtbaars, iets tussen het individu en het goddelijke. Dat geestelijke perspectief, waarin vooral boeken en geloofsleren een belangrijke rol spelen, voldoet niet langer.

Dat blijkt onder meer als de grote religieuze issues van dit moment worden aangestipt. Deze draaien meestal niet zozeer om de doctrines van de verschillende geloven, maar om concrete religieuze of anti-religieuze uitingen, zo merkt Meyer op. Ze noemt de moorden naar aanleiding van de Mohammed-cartoons en de vernietiging door IS van werelderfgoed. “Maar denk ook aan de discussies over besnijdenis van mannen in West-Europa.”

Interdisciplinair, als een elektricien die kabels verbindt
De hoogleraar, die in 2011 vanuit Amsterdam overstapte naar Utrecht, is voorstander van een “materiële benadering” van religie waarin aandacht is voor de uiteenlopende verschijningsvormen ervan. Mensen proberen immers op allerlei wijzen de brug te slaan tussen het alledaagse en het goddelijke. Vaak gebeurt dat via liederen en zang, maar het kan ook via beelden of via voorwerpen. En zelfs dus via het eigen lichaam, zoals bij besnijdenis. “Religie is iets multimediaals”, concludeert Meyer.

Om inzicht te krijgen in religie als een tastbaar fenomeen, combineert Meyer invalshoeken uit de religiewetenschap met die uit de antropologie, filosofie en mediastudies. In haar oratie (zie de video onder dit verhaal) omschreef ze zichzelf als de elektricien die kabels verbindt en het leuk vindt als de vonken er af en toe vanaf vliegen. “Als je dat multimediale idee serieus neemt, moet je als religiewetenschapper in gesprek met kunsthistorici, muziekonderzoekers, archeologen en historici.”

Meyer, zelf in Amsterdam opgeleid als cultureel antropoloog, deed jarenlang onderzoek in Ghana naar de sterk groeiende Pinkstergemeente aldaar. Die kerken presenteren zich opzichtig in de openbare ruimte via billboards. Kerkdiensten zijn bovendien emotionele bijeenkomsten met veel uiterlijk vertoon. Ook onderzocht ze de relatie tussen de opkomst van een nieuwe filmindustrie in Ghana en die van de Pinkstergemeente.

Onderzoek naar achtergronden van actuele clashes tussen religies
Dat de Utrechtse religiewetenschapper nu plotseling een groot geldbedrag mag besteden, stemt haar deemoedig. Ze moet weinig hebben van al te grote aandacht voor zichzelf. Haar onderzoek beschouwt ze vooral als een project dat ze samen met collega’s, promovendi en studenten over de hele wereld is aangegaan.

Bovendien heeft haar vakgebied te maken met bezuinigingen. In Utrecht werd de theologie-opleiding zelfs opgeheven. “Ik voel een grote verantwoordelijkheid om het prijzengeld op een intellectuele en verantwoorde wijze te besteden.”

Ze heeft het voornemen een groot internationaal onderzoeksproject te starten, waarin ze onder meer kijkt naar iconoclasme (het verbod op het vereren van beelden en afbeeldingen) in het heden en verleden. Het project moet meer inzicht bieden in de achtergronden van de “clashes” tussen aanhangers van verschillende religies en gelovigen en niet-gelovigen.

Ze hoopt er op deze wijze aan bij te dragen dat de religiewetenschappen meer oog krijgen voor de pluriformiteit van samenlevingen waarin verschillende religieuze overtuigingen zich laten zien. Daarnaast wil ze nieuwe lesboeken ontwikkelen; voor studenten, maar ook voor scholieren. “De kennis van religie bij leerlingen op scholen neemt dramatisch af. De eenvoudigste zaken zijn onbekend.”

De loopbaan van Spinozist Birgit Meyer

Birgit Meyer werd geboren in het Duitse Emden.
Ze studeerde pedagogiek en vergelijkende religiewetenschappen in Bremen voordat ze in 1985 voor een studie culturele antropologie naar de Universiteit van Amsterdam vertrok. 
Aan die universiteit promoveerde ze in 1995 op een onderzoek naar de ontwikkeling van Afrikaanse visies op het Christendom sinds het midden van de negentiende eeuw.
In 2004 werd ze hoogleraar Religie en Samenleving aan de UvA en hoogleraar Culturele Antropologie aan de Vrije Universiteit.
In September 2011 trad ze in Utrecht aan als hoogleraar Religiewetenschap.
Meyer is sinds 2007 lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen (KNAW).
Eerder dit jaar kreeg ze voor haar hele oeuvre de Akademieprijs.
In 2011 ontving ze de prestigieuze Anneliese Maier Forschungspreis van de Alexander von Humboldt Stiftung in Duitsland.
Van april tot juni 2015 is Birgit Meyer fellow aan het Centre for Advanced Study in Oslo.

In 2012 legde Birgit Meyer in haar oratie uit waarom aandacht voor de uiterlijke verschijningsvormen van religie zo belangrijk is. Geïnteresseerd? Kijk hieronder.